วิวฏฺฏานุปสฺสนาย วิวฏฺฏมานโส ตํ ภูตํ ปชหามีติ อุเปกฺขํ ปฏิลภติ, สงฺขารุเปกฺขาญาเณน อุเปกฺขโก โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ภเว น รชฺชติ, สมฺภเว น รชฺชตีติ อวิสิฏฺเฐ วิสิฏฺเฐ จ ภเว น รชฺชตีติ เกจิ วทนฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺโน ปน ภโว ภโว, อนาคโต ชาติยา คหเณน คหิโต สมฺภโวติ เวทิตพฺโพฯ อถ วา ภโวติ ภูตเมว วุจฺจติ, สมฺภโว ตทาหาโร, ตสฺมิํ ทฺวเย น รชฺชตีติ เสกฺขปฏิปตฺติํ ทสฺเสติ ฯ ภูเต หิ สสมฺภเว จ วิราโค เสกฺขปฏิปตฺติฯ ยถาห ‘‘ภูตมิทนฺติ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ, ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ…เป.… ทิสฺวา ตทาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทาย…เป.… ปฏิปนฺโน โหติฯ ตทาหารนิโรธาย ยํ ภูตํ, ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ…เป.… ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ เอวํ โข, ภนฺเต, เสกฺโข โหตี’’ติ (สํ. นิ. 2.31)ฯ อถุตฺตรีติ อถ เอวํ อรชฺชมาโน อุตฺตริ สนฺตํ ปทํ นิพฺพานํ อนุกฺกเมน มคฺคปญฺญาย สมฺมา ปสฺสติ, ตญฺจ ขฺวสฺส ปทํ น สพฺเพน สพฺพํ สจฺฉิกตํ จตุตฺถมคฺเคเนว สจฺฉิกาตพฺพสฺส ตสฺส เตน อสจฺฉิกตตฺตาฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[63] กสฺสจิ กิเลสสฺส อวิกฺขมฺภิตตฺตา กสฺสจิ กถญฺจิ อวิมุตฺโต กามภโว อชฺฌตฺตคฺคหณสฺส วิเสสปจฺจโยติ อชฺฌตฺตํ นามฯ ตตฺถ พนฺธนํ อชฺฌตฺตสํโยชนํ, เตน สมฺปยุตฺโต อชฺฌตฺตสํโยชโนฯ

[83] การเณน วินา ปวตฺตหิตจิตฺโต อการณวจฺฉโลฯ อนาคตมฺปิ ปโยชนํ อเปกฺขมาโน ปุริมคฺคหิตํ ตํ กตํ อุปาทาย กตญฺญู เอว นาม โหติ, น ปุพฺพการีติ อาห ‘‘กริสฺสติ เม’’ติอาทิฯ ตโมโชติปรายโณ ปุญฺญผลํ อนุปชีวนฺโต เอว ปุญฺญานิ กโรตีติ ‘‘ปุพฺพการี’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘อิณํ เทมี’’ติ สญฺญํ กโรตีติ เอวํสญฺญํ อกโรนฺโตปิ กโรนฺโต วิย โหตีติ อตฺโถฯ