18. มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[18] ปญฺญา วิตกฺโก สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา วีริยํ สติ สมาธิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวาติ อิมานิ ทฺวาทสงฺคานีติ เอตฺถ ทุวิธมฺปิ สงฺกปฺปํ วีริยํ สมาธิญฺจ วิตกฺกวีริยสมาธิวจเนหิ สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘อยเมว โข, อาวุโส, อฏฺฐงฺคิโก มิจฺฉามคฺโค อพฺรหฺมจริยํฯ เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… มิจฺฉาสมาธี’’ติอาทีหิ (สํ. นิ. 5.18) สุตฺตวจเนหิ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีเวสุปิ มคฺคงฺคโวหารสิทฺธิโต เตหิ สห ทฺวาทสงฺคานิ อิธ ลพฺภมานานิ จ อลพฺภมานานิ จ มคฺคงฺควจนสามญฺเญน สงฺคณฺหิตฺวา วุตฺตานิฯ เอวญฺหิ สุตฺตนฺตโวหาโรปิ ทสฺสิโต โหติ, เอวํ ปน ทสฺเสนฺเตน ‘‘มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส มคฺคงฺคานี’’ติ เอวํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส ปาฐคตสฺส มคฺคงฺคสทฺทสฺส อตฺถภาเวน อิมานิ ทฺวาทสงฺคานิ น ทสฺเสตพฺพานิฯ น หิ ปาฬิยํ มคฺคงฺคสทฺทสฺส มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีโวติ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ เตหิ สมฺมาวาจาทีหิ ปฏิปกฺขา เจตนาธมฺมา ตปฺปฏิปกฺขภาวโตเยว ‘‘มิจฺฉามคฺคงฺคานี’’ติ สุตฺเต วุตฺตานิ, น ปน มคฺคปจฺจยภาเวนฯ มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจยภูตานิ จ อิธ ปาฬิยํ ‘‘มคฺคงฺคานี’’ติ วุตฺตานิ, น จ อญฺญํ อุทฺธริตฺวา อญฺญสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ปริยายนิปฺปริยายมคฺคงฺคทสฺสนตฺถํ ปน อิจฺฉนฺเตน ปาฬิคตมคฺคงฺคสทฺทปติรูปโก อญฺโญ มคฺคงฺคสทฺโท อุภยปทตฺโถ อุทฺธริตพฺโพ ยถา ‘‘อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานี’’ติ (ปารา. 386, 405)ฯ อิธ ปน ‘‘มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส มคฺคงฺคานี’’ติ ปาฬิคโตเยว มคฺคงฺคสทฺโท อุทฺธโฏ, น จ อตฺถุทฺธรณวเสน ทสฺเสตฺวา อธิปฺเปตตฺถนิยมนํ กตํ, ตสฺมา ปาฬิยํ มคฺคงฺคสทฺทสฺส มิจฺฉาวาจาทีนํ อตฺถภาโว มา โหตูติ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสงฺกปฺปวาจากมฺมนฺตาชีววายามสติสมาธิมิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺกปฺปวายามสมาธโยติ อิมานิ ทฺวาทสงฺคานี’’ติ ปฐนฺติฯ นนุ เอวํ ‘‘อเหตุกจิตฺตุปฺปาทวชฺเชสู’’ติ น วตฺตพฺพํฯ น หิ เตสุ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ยถาวุตฺตา สนฺติ, เย วชฺเชตพฺพา สิยุนฺติ? น, อุปฺปตฺติฏฺฐานนิยมนตฺถตฺตาฯ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทวชฺเชสฺเวว เอตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, นาเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุฯ ตตฺถุปฺปนฺนานิ ทฺวาทสงฺคานีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ

มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[20] สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโตติ เอเตน สมฺปโยคาสงฺกาวตฺถุภูโต อุปการกภาโว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตาติ ทสฺเสติฯ

วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

21. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[21] กุสลาทิวเสน ปญฺจวิโธ อตฺถิปจฺจโย วุตฺโต, น นิพฺพานํฯ โย หิ อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการโก อตฺถิภาวํ ลภิตฺวา อุปการโก โหติ, โส อตฺถิปจฺจโย โหติฯ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานารมฺมณานํ น อตฺตโน อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการกํ หุตฺวา อตฺถิภาวลาเภน อุปการกํ โหติฯ อุปฺปาทาทิยุตฺตานํ วา นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺโธ อุปการกภาโว อตฺถิปจฺจยตาติ น นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจโยฯ

สติ จ เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, เตหิ เอกโต ปุเรตรํ ปจฺฉา จ อุปฺปนฺนตฺเต สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาวโต อาห ‘‘อาหาโร อินฺทฺริยญฺจ สหชาตาทิเภทํ น ลภตี’’ติฯ ตทภาโว จ เอเตสํ ธมฺมสภาววเสน ทฏฺฐพฺโพฯ

อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

22-23-24. นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[22-23] ปจฺจยลกฺขณเมว เหตฺถ นานนฺติ เอเตน นตฺถิวิคตปจฺจเยสุ อตฺถิอวิคตปจฺจเยสุ จ พฺยญฺชนมตฺเตเยว นานตฺตํ, น อตฺเถติ อิทํ โย ปจฺจโยติ อตฺโถ, ตสฺมิํ นานตฺตํ นตฺถิ, พฺยญฺชนสงฺคหิเต ปจฺจยลกฺขณมตฺเตเยว นานตฺตนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ

นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ