เมนู

6. สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[6] ‘‘อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺโญ อญฺญสฺสา’’ติ โปราณปาโฐฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อญฺญมญฺญํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ อิมสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ , น อวุตฺตสฺส ‘‘อญฺญมญฺญสฺสา’’ติ อิมสฺส, น จ สมานตฺถสฺสปิ สทฺทนฺตรสฺส อตฺเถ วุตฺเต สทฺทนฺตรสฺส อตฺโถ วุตฺโต โหติ, ตสฺมา ‘‘อญฺญมญฺญนฺติ อญฺโญ อญฺญสฺสา’’ติ ปฐนฺติฯ โอกฺกนฺตีติ ปญฺจโวการปฏิสนฺธิเยว วุจฺจติ, น อิตราติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘ปญฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิกฺขเณ’’ติฯ รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานนฺติ อิทํ ยทิปิ ปุพฺเพ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ วุตฺตํ, ตถาปิ น เตน ขณนฺตเร ปจฺจยภาโว รูปีนํ นิวาริโตติ ตนฺนิวารณตฺถํ วุตฺตํฯ กญฺจิ กาเลติ เกจิ กิสฺมิญฺจิ กาเลติ วา อตฺโถฯ เตน รูปิโน ธมฺมา เกจิ วตฺถุภูตา กิสฺมิญฺจิ ปฏิสนฺธิกาเลติ รูปนฺตรานํ วตฺถุสฺส จ กาลนฺตเร อรูปีนํ สหชาตปจฺจยํ ปุพฺเพ อนิวาริตํ นิวาเรติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘กญฺจิ กาล’’นฺติ วา ‘‘กิสฺมิญฺจิ กาเล’’ติ วา วตฺตพฺเพ วิภตฺติวิปลฺลาโส กโตฯ เตน หิ ‘‘กญฺจี’’ติ อุปโยเคกวจนํ ‘‘รูปิโน ธมฺมา’’ติ เอเตน สห สมฺพนฺเธน ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส อาเทโส, ‘‘กาเล’’ติ อิมินา สมฺพนฺเธน ภุมฺเมกวจนสฺสาติ วิญฺญายติฯ ปุริเมน จ ‘‘เอโก ขนฺโธ วตฺถุ จ ติณฺณนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นามสหิตสฺเสว วตฺถุสฺส ‘‘นามสฺส ปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺพตฺเต อาปนฺเน เอเตน เกวลสฺเสว ตถา วตฺตพฺพตํ ทสฺเสติฯ

ตโย น อญฺญมญฺญวเสนาติ ลพฺภมาเนปิ กตฺถจิ อญฺญมญฺญสหชาตปจฺจยภาเว วจเนน อสงฺคหิตตฺตา ตสฺส เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ จตุสมุฏฺฐานิกสฺส รูปสฺส เอกเทสภูเต กมฺมสมุฏฺฐานรูเป สมุทาเยกเทสวเสน สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํ, นิทฺธารเณ วาฯ

สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[8] นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทเส ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิสฺมิญฺจิ กาเล’’ติ อิทํ น ลพฺภติฯ ยํ ปเนตฺถ ลพฺภติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา เกจี’’ติ, ตตฺถ เต เอว ธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขายตน’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติฯ ‘‘วตฺถุรูปํ ปญฺจโวการภเว’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา อารุปฺปวิปาก’’นฺติ อิทํ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? น, ‘‘เตภูมกวิปากสฺสา’’ติ วุตฺเต ปญฺจโวการภเว อนุปฺปชฺชนกํ ฐเปตพฺพํ อชานนฺตสฺส ตสฺส ปกาเสตพฺพตฺตาฯ

นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[9] เต ตโยปิ ราสโยติ อุปนิสฺสเย ตโย อเนกสงฺคาหกตาย ราสโยติ วทติฯ เอตสฺมิํ ปน อุปนิสฺสยนิทฺเทเส เย ปุริมา เยสํ ปจฺฉิมานํ อนนฺตรูปนิสฺสยา โหนฺติ, เต เตสํ สพฺเพสํ เอกนฺเตเนว โหนฺติ, น เกสญฺจิ กทาจิ, ตสฺมา เยสุ ปเทสุ อนนฺตรูปนิสฺสโย สงฺคหิโต, เตสุ ‘‘เกสญฺจี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ น วุตฺตํฯ เย ปน ปุริมา เยสํ ปจฺฉิมานํ อารมฺมณปกตูปนิสฺสยา โหนฺติ, เต เตสํ น สพฺเพสํ เอกนฺเตน โหนฺติ, เยสํ อุปฺปตฺติปฏิพาหิกา ปจฺจยา พลวนฺโต โหนฺติ, เตสํ น โหนฺติ, อิตเรสํ โหนฺติฯ ตสฺมา เยสุ ปเทสุ อนนฺตรูปนิสฺสโย น ลพฺภติ, เตสุ ‘‘เกสญฺจี’’ติ วุตฺตํฯ สิทฺธานํ ปจฺจยธมฺมานํ เยหิ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ อกุสลาทีหิ ภวิตพฺพํ, เตสํ เกสญฺจีติ อยญฺเจตฺถ อตฺโถ, น ปน อวิเสเสน อกุสลาทีสุ เกสญฺจีติฯ

ปุริมา ปุริมา กุสลา…เป.… อพฺยากตานํ ธมฺมานนฺติ เยสํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ภวิตพฺพํ, เตสํ อพฺยากตานํ ปจฺฉิมานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ รูปาพฺยากตํ อุปนิสฺสยํ ลภตีติฯ กถํ? อารมฺมณานนฺตรูปนิสฺสเย ตาว น ลภติ อนารมฺมณตฺตา ปุพฺพาปรนิยเมน อปฺปวตฺติโต จ, ปกตูปนิสฺสยญฺจ น ลภติ อเจตเนน รูปสนฺตาเนน ปกตสฺส อภาวโตฯ ยถา หิ อรูปสนฺตาเนน สทฺธาทโย นิปฺผาทิตา อุตุโภชนาทโย จ อุปเสวิตา, น เอวํ รูปสนฺตาเนนฯ ยสฺมิญฺจ อุตุพีชาทิเก กมฺมาทิเก จ สติ รูปํ ปวตฺตติ, น ตํ เตน ปกตํ โหติฯ สเจตนสฺเสว หิ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนุปโยคาทิวเสน เจตนํ ปกปฺปนํ ปกรณํ, รูปญฺจ อเจตนนฺติฯ