‘‘เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺเม ขนฺเธ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทตี’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 1.3.96) กิริยธมฺมา ราคทิฏฺฐีนํ อธิปติปจฺจโย โหนฺเตว, เต จ ‘‘อตีตารมฺมเณ อนาคเต ขนฺเธ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทตี’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 2.19.23) อนาคตา เตภูมกาปิ อธิปติปจฺจโย โหนฺตีติฯ อาวชฺชนกิริยสพฺภาวโต ปน อิทมฺปิ วิจาเรตพฺพํฯ

อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[4] ยถา โอกาสทานวิเสสภาเวน นตฺถิวิคตา วุตฺตา, น เอวํ อนนฺตรสมนนฺตรา, เอเต ปน จิตฺตนิยามเหตุวิเสสภาเวน วุตฺตา, ตสฺมา ตํ จิตฺตนิยามเหตุวิเสสภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขุวิญฺญาณธาตู’’ติอาทินา ธาตุวเสน กุสลาทิวเสน จ นิทฺเทสมาหฯ ตตฺถ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุยา’’ติ วุตฺเต ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิเสโส น วิญฺญายตีติ ‘‘ปุริมา ปุริมา ปจฺฉิมาย ปจฺฉิมายา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ตถา จ สติ ธาตุวิเสเสน จิตฺตวิเสเส ทสฺสนํ ยํ กาตุํ อารทฺโธ, ตํ โวจฺฉิชฺเชยฺยฯ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตุยา’’ติ อิทมฺปิ น สกฺกา วตฺตุํ นิยามาภาวโต, ‘‘มโนธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา’’ติ จ ตเถว น สกฺกาฯ น หิ มโนธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยาเยว อนนฺตรปจฺจโยติ นิยาโม อตฺถิ, ตสฺมา ปากฏา ปญฺจวิญฺญาณธาตุโย อาทิํ กตฺวา ยาว ธาตุวิเสสนิยาโม อตฺถิ, ตาว นิทสฺสเนน นยํ ทสฺเสตฺวา ปุน นิรวเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา’’ติอาทิมาหฯ สทิสกุสลานนฺติ เวทนาย วา เหตูหิ วา สทิสกุสลานํ อนุรูปกุสลานนฺติ วา อตฺโถฯ เตน ภูมิภินฺนานมฺปิ ปจฺจยภาโว วุตฺโต โหติฯ ภวงฺคคฺคหเณน กุสลากุสลมูลเกสุ จุติปิ คหิตาติ ทฏฺฐพฺพํ, อพฺยากตมูลเก ตทารมฺมณมฺปิฯ

กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺสาติ กามาวจรกิริยาย อาวชฺชนสฺสาติ อาวชฺชนคฺคหเณน กามาวจรกิริยํ วิเสเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กามาวจรวิปาโก กามาวจรกิริยราสิสฺส จ อนนฺตรปจฺจโย โหติ, โหนฺโต จ อาวชฺชนสฺเสวาติ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโยฯ อาวชฺชนคฺคหเณเนว เจตฺถ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ