ปฏฺฐานปกรณ-มูลฏีกา

คนฺถารมฺภวณฺณนา

ทิพฺพนฺติ กามคุณาทีหิ กีฬนฺติ ลฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ, วิชยสมตฺถตาโยเคน ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, อิสฺสริยฏฺฐานาทิสกฺการทานคฺคหณํ ตํตํอตฺถานุสาสนญฺจ กโรนฺตา โวหรนฺติ, ปุญฺญโยคานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชตนฺติ, ยถาภิลาสิตญฺจ วิสยํ อปฺปฏิฆาเตน คจฺฉนฺติ, ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน สกฺโกนฺตีติ วา เทวา, เทวนียา วา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ สรณํ ปรายณนฺติ คมนียา, อภิตฺถวนียา วาฯ โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวาฯ เต ติวิธา – สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติฯ ภควา ปน นิรติสยาย อภิญฺญากีฬาย, อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ, สปรสนฺตานสิทฺธาย ปญฺจวิธมารวิชยิจฺฉานิปฺผตฺติยา, จิตฺติสฺสริยสตฺตธนาทิสมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทสกฺการทานคฺคหณสงฺขาเตน ธมฺมสภาวปุคฺคลชฺฌาสยานุรูปานุสาสนีสงฺขาเตน จ โวหาราติสเยน, ปรมาย ปญฺญาสรีรปฺปภาสงฺขาตาย ชุติยา, อโนปมาย จ ญาณสรีรคติยา, มารวิชยสพฺพญฺญุคุณปรหิตนิปฺผาทเนสุ อปฺปฏิหตาย สตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา สเทวเกน โลเกน สรณนฺติ คมนียโต, อภิตฺถวนียโต, ภตฺติวเสน กมนียโต จ สพฺเพ เต เทเว เตหิ คุเณหิ อติกฺกนฺโต อติสโย วา เทโวติ เทวาติเทโวฯ สพฺพเทเวหิ ปูชนียตโร เทโวติ วา เทวาติเทโว, วิสุทฺธิเทวภาวํ วา สพฺพญฺญุคุณาลงฺการํ ปตฺตตฺตา อญฺญเทเวหิ อติเรกตโร วา เทโว เทวาติเทโวฯ เทวานนฺติ อุปปตฺติเทวานํ ตทา ธมฺมปฏิคฺคาหกานํฯ สกฺกาทีหิ เทเวหิ ปหาราทอสุรินฺทาทีหิ ทานเวหิ จ ปูชิโตฯ กายวจีสํยมสฺส สีลสฺส อินฺทฺริยสํวรสฺส จิตฺตสํยมสฺส สมาธิสฺส จ ปฏิปกฺขานํ อจฺจนฺตปฏิปฺปสฺสทฺธิยา สุทฺธสํยโมฯ

อิสิสตฺตโมติ จตุสจฺจาวโพธคติยา อิสโยติ สงฺขฺยํ คตานํ สตํ ปสตฺถานํ อิสีนํ อติสเยน สนฺโต ปสตฺโถติ อตฺโถฯ วิปสฺสีอาทโย จ อุปาทาย ภควา ‘‘สตฺตโม’’ติ วุตฺโตฯ ยโต วิญฺญาณํ ปจฺจุทาวตฺตติ, ตํ นามรูปํ สมุทยนิโรธเนน นิโรเธสีติ นามรูปนิโรธโนฯ อติคมฺภีรนยมณฺฑิตเทสนํ ปฏฺฐานํ นาม เทเสสิ ปกรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ

คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา

‘‘เก ปน เต นยา, กิญฺจ ตํ ปฏฺฐานํ นามา’’ติ นยิทํ ปุจฺฉิตพฺพํฯ กสฺมา? นิทานกถายํ ปฏฺฐานสมานเน อนุโลมาทีนํ นยานํ ปฏฺฐานสฺส จ ทสฺสิตตฺตาติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ…เป.… นามาติ หิ วุตฺต’’นฺติ ตตฺถ วุตฺตํ อฏฺฐกถาปาฬิํ อาหริฯ ตตฺถ คาถาตฺถํ อฏฺฐกถาธิปฺปายญฺจ ปรโต วณฺณยิสฺสามาติฯ

ปฏฺฐานนามตฺโถ ปน ติกปฏฺฐานาทีนํ ติกปฏฺฐานาทินามตฺโถ, อิมสฺส ปกรณสฺส จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานสโมธานตา เจตฺถ วตฺตพฺพาฯ เอวญฺหิ สงฺเขปโต ปฏฺฐาเน ญาเต วิตฺถาโร สุขวิญฺเญยฺโย โหตีติฯ ตตฺถ จ นามตฺโถ ปฐมํ วตฺตพฺโพติ ‘‘ตตฺถ เยสํ…เป.… นามตฺโถ ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ’’ติ วตฺวา สพฺพสาธารณสฺส ปฏฺฐานนามสฺเสว ตาว อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกนฏฺเฐน ปฏฺฐาน’’นฺติอาทิมาห ฯ ป-กาโร หีติ อุปสคฺคปทํ ทสฺเสติฯ โส ‘‘ปวิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺฐํ ตทุปาคมุนฺติอาทีสุ วิย นานปฺปการตฺถํ ทีเปติฯ นนุ ปกาเรหิ วิภตฺตา ปวิภตฺตาติ ป-อิติ อุปสคฺโค ปการตฺถเมว ทีเปติ, น นานปฺปการตฺถนฺติ? น, เตสํ ปการานํ นานาวิธภาวโตฯ อตฺถโต หิ อาปนฺนํ นานาวิธภาวํ ทสฺเสตุํ นานา-สทฺโท วุตฺโตติฯ ตตฺถ เอกสฺสปิ ธมฺมสฺส เหตุอาทีหิ อเนกปจฺจยภาวโต จ เอเกกสฺส ปจฺจยสฺส อเนกธมฺมภาวโต จ นานปฺปการปจฺจยตา เวทิตพฺพาฯ