เมนู

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[435-482] ปริญฺญาวาเร โลกิยอพฺยากตมิสฺสกานิ จาติ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺเนหิ เอกนฺตปริญฺเญยฺเยหิ โลกิยอพฺยากเตหิ มิสฺสกตฺตา ตานิ อุปาทาย มนินฺทฺริยาทีนํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิย ปริญฺเญยฺยตา จ วุตฺตาฯ ยทิ ปริญฺเญยฺยมิสฺสกตฺตา ปริญฺเญยฺยตา โหติ, กสฺมา ธมฺมยมเก ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อพฺยากตํ ธมฺมํ ปริชานาตี’’ติอาทินา อพฺยากตปเทน โยเชตฺวา ยมกานิ น วุตฺตานีติ? ยถา ‘‘กุสลํ ภาเวมิ, อกุสลํ ปชหามี’’ติ กุสลากุสเลสุ ภาวนาปหานาภินิเวโส โหติ, ตถา ‘‘เวทนากฺขนฺโธ อนิจฺโจ, ธมฺมายตนํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ขนฺธาทีสุ ปริชานาภินิเวโส โหติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺธาทโย ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปริชานิตพฺพา, เต จ เวทนากฺขนฺธาทิภาวํ คเหตฺวา ปริชานิตพฺพา, น อพฺยากตภาวนฺติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺขสจฺจภาชนีเย อาคตสฺส โทมนสฺสสฺส ปหาตพฺพตาว วุตฺตา, น ปริญฺเญยฺยตา, นนุ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนา เวทนากฺขนฺธาทโย กุสลากุสลภาเวน อคฺคหิตา กุสลากุสลาปิ ปริญฺเญยฺยาติ? สจฺจํ, ยถา ปน เวทนากฺขนฺธาทิภาโว ภาเวตพฺพปหาตพฺพภาเวหิ วินาปิ โหติ, น เอวํ โทมนสฺสินฺทฺริยภาโว ปหาตพฺพภาเวน วินา โหตีติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ปหาตพฺพตาว อิธ วุตฺตา, น ปริญฺเญยฺยภาวสฺส อภาวโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อกุสลํ เอกนฺตโต ปหาตพฺพเมวาติ เอเตน ปหาตพฺพเมว, น อปฺปหาตพฺพนฺติ อปฺปหาตพฺพเมว นิวาเรติ, น ปริญฺเญยฺยภาวนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญินฺทฺริยํ ภาเวตพฺพนิฏฺฐํ, น ปน สจฺฉิกาตพฺพนิฏฺฐนฺติ ภาเวตพฺพภาโว เอว ตสฺส คหิโตติฯ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา’’ติอาทิ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ น ปริชานาตี’’ติอาทิกสฺส ปรโต ลิขิตพฺพํ อุปฺปฏิปาฏิยา ลิขิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ จกฺขุนฺทฺริยมูลกญฺหิ อติกฺกมิตฺวา โทมนสฺสินฺทฺริยมูลเก อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา โทมนสฺสินฺทฺริยํ น ปชหนฺติ โน จ อญฺญินฺทฺริยํ น ภาเวนฺตี’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.440)ฯ

เอตฺถ จ ปุถุชฺชโน, อฏฺฐ จ อริยาติ นว ปุคฺคลาฯ เตสุ ปุถุชฺชโน ภพฺพาภพฺพวเสน ทุวิโธ, โส ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ อาคตฏฺฐาเนสุ ‘‘ฉ ปุคฺคลา จกฺขุนฺทฺริยญฺจ น ปริชานิตฺถ โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจ น ปชหิตฺถา’’ติอาทีสุ จ อภินฺทิตฺวา คหิโตฯ ‘‘เย ปุถุชฺชนา มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺตี’’ติ (ยม. 1.สจฺจยมก.49, 51-52) อาคตฏฺฐาเนสุ ‘‘ปญฺจ ปุคฺคลา จกฺขุนฺทฺริยญฺจ ปริชานิสฺสนฺติ โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจ ปชหิสฺสนฺตี’’ติอาทีสุ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.451) จ ภพฺโพ เอว ภินฺทิตฺวา คหิโตฯ ‘‘เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺตี’’ติ (ยม. 1.สจฺจยมก.51) อาคตฏฺฐาเนสุ ‘‘ตโย ปุคฺคลา โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจ นปฺปชหิสฺสนฺติ จกฺขุนฺทฺริยญฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทีสุ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.455) จ อภพฺโพ เอวฯ อคฺคผลสมงฺคี จ ปฐมผลสมงฺคี อรหา จาติ ทุวิโธฯ