เมนู

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[94] อิตฺถี อิตฺถินฺทฺริยนฺติ เอตฺถ ยสฺมา อิตฺถีติ โกจิ สภาโว นตฺถิ, น จ รูปาทิธมฺเม อุปาทาย อิตฺถิคฺคหณํ น โหติ, ตสฺมา อิตฺถิคฺคหณสฺส อวิชฺชมานมฺปิ วิชฺชมานมิว คเหตฺวา ปวตฺติโต ตถาคหิตสฺส วเสน ‘‘นตฺถี’’ติ อวตฺวา ‘‘โน’’ติ วุตฺตํฯ สุขสฺส จ เภทํ กตฺวา ‘‘สุขํ โสมนสฺส’’นฺติ, ทุกฺขสฺส จ ‘‘ทุกฺขํ โทมนสฺส’’นฺติ วจเนเนว โสมนสฺสโต อญฺญา สุขา เวทนา สุขํ, โทมนสฺสโต จ อญฺญา ทุกฺขา เวทนา ทุกฺขนฺติ อยํ วิเสโส คหิโตเยวาติ ‘‘สุขํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขํ ทุกฺขินฺทฺริย’’นฺติ เอตฺถ ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

[140] สุทฺธินฺทฺริยวาเร จกฺขุ อินฺทฺริยนฺติ เอตฺถ ทิพฺพจกฺขุปญฺญาจกฺขูนิ ปญฺญินฺทฺริยานิ โหนฺตีติ ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อวเสสํ โสตนฺติ ตณฺหาโสตเมวาหฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2.ปวตฺติวารวณฺณนา

[186] ปวตฺติวาเร ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิฯ กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ…เป.… กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. 5.495) สุตฺเต วุตฺตนเยน อิธ อุทฺทิฏฺฐํ มนินฺทฺริยํ จุติปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ปวตฺตมาเนหิ กมฺมชากมฺมเชหิ สพฺเพหิปิ โยคํ คจฺฉติ, น จ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย อญฺญธมฺมนิสฺสเยน คเหตพฺพํ, ปุพฺพงฺคมตฺตาว ปธานํ, ตสฺมา กูฏํ วิย โคปานสีนํ สพฺพินฺทฺริยานํ สโมสรณฏฺฐานํ อนฺเต ฐเปตฺวา โยชิตํฯ ชีวิตินฺทฺริยาทิมูลเกสุ ปวตฺติญฺจ คเหตฺวา คเตสุ ‘‘ยสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สุขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ, ปวตฺเต สุขินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ สุขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ชีวิตินฺทฺริยญฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยญฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา สุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริเยหิ โลกุตฺตรินฺทฺริเยหิ จ โยชนา ลพฺภติ, ตถา ‘‘ยสฺส สุขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติอาทินา ตํมูลกา จ นยาฯ เตหิ ปน ปวตฺติยํเยว อุปฺปชฺชมาเนหิ โยชนา ตํมูลกา จ จุติปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ปวตฺตมาเนหิ โสมนสฺสินฺทฺริยาทีหิ โยชนาย ชีวิตินฺทฺริยมูลเกหิ จ นเยหิ ปากฏาเยวาติ กตฺวา น วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘สจกฺขุกานํ วินา โสมนสฺเสนาติ อุเปกฺขาสหคตานํ จตุนฺนํ มหาวิปากปฏิสนฺธีนํ วเสน วุตฺต’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตํ โสมนสฺสวิรหิตสจกฺขุกปฏิสนฺธินิทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ‘‘จตุนฺนํเยวา’’ติ นิยโม กโต, เตน ตํสมานลกฺขณา ปริตฺตวิปากรูปาวจรปฏิสนฺธิโยปิ ทสฺสิตา โหนฺติฯ ตตฺถ กามาวจเรสุ โสมนสฺสปฏิสนฺธิสมานตาย มหาวิปาเกหิ จตูหิ นิทสฺสนํ กตํ, เตน ยถา สโสมนสฺสปฏิสนฺธิกา อจกฺขุกา น โหนฺติ, เอวํ อิตรมหาวิปากปฏิสนฺธิกาปีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ คพฺภเสยฺยกานญฺจ อนุปฺปนฺเนสุ จกฺขาทีสุ จวนฺตานํ อเหตุกปฏิสนฺธิกตา สเหตุกปฏิสนฺธิกานํ กามาวจรานํ นิยมโต สจกฺขุกาทิภาวทสฺสเนน ทสฺสิตา โหติฯ คพฺภเสยฺยเกปิ หิ สนฺธาย ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติ อิทํ วจนํ ยถา ยุชฺชติ, ตถา อายตนยมเก ทสฺสิตํฯ น หิ สนฺนิฏฺฐาเนน สงฺคหิตานํ คพฺภเสยฺยกานํ วชฺชเน การณํ อตฺถิ, ‘‘อิตฺถีนํ อฆานกานํ อุปปชฺชนฺตีน’’นฺติอาทีสุ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.187) จ เต เอว วุตฺตาติฯ

อุเปกฺขาย อจกฺขุกานนฺติ อเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตนฺติ เอตฺถ จ กามาวจเร โสเปกฺขอจกฺขุกปฏิสนฺธิยา ตํสมานลกฺขณํ อรูปปฏิสนฺธิญฺจ นิทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกสุจิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘อเหตุการูปปฏิสนฺธิวเสนา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส เอว เสยฺโยฯ

‘‘ตตฺถ หิ เอกนฺเตเนว สทฺธาสติปญฺญาโย นตฺถิ, สมาธิวีริยานิ ปน อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ น โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ยทิ ปน สมาธิวีริยานิ สนฺติ, ‘‘อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ น โหนฺตี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘สมาธิ สมาธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.113) ‘‘วีริยํ วีริยินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.111) วจนโตฯ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺเต จ ยถา สมาธิเลโส เอกคฺคตา อตฺถิ, น เอวํ วีริยเลโส อตฺถิ, ตสฺมา เอวเมตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา ‘‘ตตฺถ หิ เอกนฺเตเนว สทฺธาวีริยสติปญฺญาโย นตฺถิ, เอกคฺคตา ปน สมาธิเลโส เอว โหตี’’ติฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย สิยา – ยถา อญฺเญสุ เกสุจิ อเหตุกจิตฺเตสุ สมาธิวีริยานิ โหนฺติ อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ จ, เอวมิธ สมาธิวีริยานิ อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ น โหนฺตีติฯ

สมาธิวีริยินฺทฺริยานเมว อภาวํ ทสฺเสนฺโต อเหตุกนฺตรโต วิเสเสติ ฯ ตตฺถ ‘‘สมาธิวีริยานิ ปน น โหนฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อินฺทฺริยปฺปตฺตานี’’ติ สมาธิเลสสฺส สมาธินฺทฺริยภาวํ อปฺปตฺตสฺส สพฺภาวโต วุตฺตํ, น วีริยเลสสฺสฯ วิเสสนญฺหิ วิเสสิตพฺเพ ปวตฺตติฯ เยสุ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ตตฺถ เอกนฺเตเนว สทฺธาวีริยสติปญฺญาโย นตฺถี’’ติ ปาโฐ, โส เอว สุนฺทรตโรฯ

ยาว จกฺขุนฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติ, ตาว คพฺภคตานํ อจกฺขุกานํ ภาโว อตฺถีติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘สเหตุกานํ อจกฺขุกานนฺติ คพฺภเสยฺยกวเสน เจว อรูปีวเสน จ วุตฺต’’นฺติฯ คพฺภเสยฺยกาปิ ปน อวสฺสํ อุปฺปชฺชนกจกฺขุกา น ลพฺภนฺตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ สจกฺขุกานํ ญาณวิปฺปยุตฺตานนฺติ กามธาตุยํ ทุเหตุกปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตนฺติ อิธาปิ อเหตุกปฏิสนฺธิกา จ อจกฺขุกา ลพฺภนฺเตวฯ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยสนฺตานานมฺปิ อุปปตฺติวเสน อุปฺปาโท, จุติวเสน นิโรโธ พาหุลฺลวเสน ทสฺสิโตฯ กทาจิ หิ เตสํ ปฐมกปฺปิกาทีนํ วิย ปวตฺติยมฺปิ อุปฺปาทนิโรธา โหนฺตีติฯ เอตฺถ ปุริสินฺทฺริยาวสาเนสุ อินฺทฺริยมูลยมเกสุ ปฐมปุจฺฉาสุ สนฺนิฏฺฐาเนหิ คหิเตหิ อุปปตฺติจุติวเสน คจฺฉนฺเตหิ จกฺขุนฺทฺริยาทีหิ นิยมิตตฺตา ชีวิตินฺทฺริยาทีนํ ปวตฺติวเสนปิ ลพฺภมานานํ อุปปตฺติจุติวเสเนว ทุติยปุจฺฉาสุ สนฺนิฏฺฐาเนหิ คหณํ เวทิตพฺพํฯ

[190] รูปชีวิตินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยาทิสมานคติกํ จุติปฏิสนฺธิวเสเนว คจฺฉติ สนฺตานุปฺปตฺตินิโรธทสฺสนโตติ อาห ‘‘ปวตฺเต โสมนสฺสวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ เอเตสญฺเจว อญฺเญสญฺจ ปญฺจินฺทฺริยานํ ยถาลาภวเสนาติ เอตฺถ เอเตสํ ชีวิตินฺทฺริยาทีนํ จุติปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ, อญฺเญสญฺจ จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ จุติปฏิสนฺธีสูติ เอวํ ยถาลาโภ ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ ปน เฉเทเยวาติ เอตฺถ ตสฺส ตสฺส ปริปุณฺณปญฺหสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชเน วิสฺสชฺชิเต ปจฺฉิมโกฏฺฐาสสฺส เฉโทติ นามํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชตีติ? วินา โสมนสฺเสน อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต โสมนสฺสวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ชีวิตินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ ‘‘นิโรธสมาปนฺนานํ อสญฺญสตฺตาน’’นฺติ อวจนํ รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาทิสมานคติกตํ ทีเปติฯ ตสฺส หิ อุปปตฺติยํเยว อุปฺปาโท วตฺตพฺโพติฯ ‘‘วินา โสมนสฺเสน อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติ เอตฺถ อสญฺญสตฺเต สงฺคเหตฺวา ปวตฺติวเสน เต จ นิโรธสมาปนฺนา จ น วุตฺตา, อนุปฺปาโทปิ ปเนตสฺส จุติอุปปตฺตีสฺเวว วตฺตพฺโพ, น ปวตฺเตติฯ ปจฺฉิมโกฏฺฐาเสปิ ‘‘สพฺเพสํ จวนฺตานํ, ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เตสํ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ น อุปฺปชฺชติ ชีวิตินฺทฺริยญฺจ น อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ ‘‘สพฺเพสํ จวนฺตาน’’นฺติ เอตฺเถว อสญฺญสตฺเต สงฺคณฺหิตฺวา ปวตฺติวเสน เต จ นิโรธสมาปนฺนา น จ วุตฺตาฯ ยสฺสยตฺถเก จ นิโรธสมาปนฺนา น ทสฺเสตพฺพา น คเหตพฺพาติ อตฺโถฯ น หิ ‘‘นิโรธสมาปนฺนาน’’นฺติ วจนํ ‘‘อสญฺญสตฺตาน’’นฺติ วจนํ วิย โอกาสทีปกํ, นาปิ ‘‘อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติอาทิวจนํ วิย โสมนสฺสินฺทฺริยาทีนํ อนุปฺปาทกฺขณทีปกํ, อถ โข ปุคฺคลทีปกเมวาติฯ

อตีตกาลเภเท สุทฺธาวาสานํ อุปปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ตตฺถ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ น อุปฺปชฺชิตฺถ ชีวิตินฺทฺริยญฺจ น อุปฺปชฺชิตฺถาติ เอตฺถ ‘‘อุปปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘สุทฺธาวาสํ อุปปชฺชนฺตานํ, อสญฺญสตฺตานํ เตสํ ตตฺถ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ น อุปฺปชฺชิตฺถ มนินฺทฺริยญฺจ น อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.277) เอตฺถ วิย ‘‘อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํฯ ยถา หิ โสมนสฺสมนินฺทฺริยานํ วเสน อุปปชฺชนฺตา ปุคฺคลา อุปปตฺติจิตฺตสมงฺคิโน โหนฺติ, น เอวํ โสมนสฺสชีวิตินฺทฺริยานํ วเสน อุปปตฺติสมงฺคิโนเยว โหนฺติฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส หิ วเสน ยาว ปฐมรูปชีวิตินฺทฺริยํ ธรติ, ตาว อุปปชฺชนฺตา นาม โหนฺติฯ ตทา จ ทุติยจิตฺตโต ปฏฺฐาย ‘‘ชีวิตินฺทฺริยญฺจ น อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ อรูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธตฺตา, ตสฺมา อุภยํ อุปฺปาทกฺขเณน นิทสฺสิตํฯ ยถา หิ ‘‘น นิรุชฺฌิตฺถา’’ติ อิทํ ลกฺขณํ อุปปตฺติจิตฺตสฺส ทฺวีสุ ขเณสุ ลพฺภมานํ สพฺพปฐเมน อุปปตฺติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณน นิทสฺสิตํ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

อนาคตกาลเภเท อุปฺปชฺชิสฺสมาเน สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา อญฺญสฺส จ อุปฺปชฺชิสฺสมานตาว ปุจฺฉิตาฯ

ตตฺถ ยถา ปจฺจุปฺปนฺนกาลเภเท สนฺนิฏฺฐานสํสยเภเทหิ อุปฺปชฺชมานสฺเสว คหิตตฺตา ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ , อุปปชฺชนฺตสฺส ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อุปปชฺชนฺตสฺเสว ปุจฺฉิตานํ อุปปตฺติยํเยว เตสํ อุปฺปาโท สมฺภวติ, น อญฺญตฺถ, น เอวมิธ ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, อุปปชฺชนฺตสฺส ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ อุปปชฺชนฺตสฺเสว ปุจฺฉิตานํ เตสํ อุปปตฺติโต อญฺญตฺถ อุปฺปาโท น สมฺภวติ, ตสฺมา ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา นิโรธวาเรปิ ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, อปิ ปจฺฉิมภวิกสฺส อุเปกฺขาสหคตปฏิสนฺธิกสฺสฯ น หิ อุปปชฺชนฺตสฺส ตสฺส จุติโต ปุพฺเพว โสมนสฺสินฺทฺริยนิโรโธ น สมฺภวตีติฯ เอตฺถ หิ ปฐมปุจฺฉาสุ สนฺนิฏฺฐานตฺโถ ปุจฺฉิตพฺพตฺถนิสฺสโย มาทิโสว อุปปตฺติอุปฺปาทินฺทฺริยวา อุภยุปฺปาทินฺทฺริยวา อตฺโถ ปฏินิวตฺติตฺวาปิ ปุจฺฉิตพฺพตฺถสฺส นิสฺสโยติ เอวํ วิย ทุติยปุจฺฉาสุ สนฺนิฏฺฐานตฺถเมว นิยเมติ, น ตตฺเถว ปุจฺฉิตพฺพํ อนาคตภาวมตฺเตน สรูปโต คหิตํ อุปฺปาทํ วา นิโรธํ วา สํสยตฺถนฺติฯ ยสฺมา เจวํ สนฺนิฏฺฐานตฺถสฺส นิยโม โหติ, ตสฺมา ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.281) วุตฺตํฯ เอส นโย นิโรธวาเรปิฯ

ปฏิโลเม ปน ยถา อนุโลเม ‘‘อุปฺปชฺชิสฺสติ นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ อุปฺปาทนิโรธา อนาคตา สรูปวเสน วุตฺตา, เอวํ อวุตฺตตฺตา ยถา ตตฺถ สํสยปเทน คหิตสฺส อินฺทฺริยสฺส ปวตฺติยมฺปิ อุปฺปาทนิโรธา จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกสุ โยชิตา, น เอวํ โยเชตพฺพาฯ

ยถา หิ อุปฺปาทนิโรเธ อติกฺกมิตฺวา อปฺปตฺวา จ อุปฺปาทนิโรธา สมฺภวนฺติ โยเชตุํ, น เอวํ อนุปฺปาทานิโรเธ อติกฺกมิตฺวา อปฺปตฺวา จ อนุปฺปาทานิโรธา สมฺภวนฺติ อภูตาภาวสฺส อภูตาภาวํ อติกฺกมิตฺวา อปฺปตฺวา จ สมฺภวานุปฺปตฺติโต, อภูตุปฺปาทนิโรธาภาโว จ ปฏิโลเม ปุจฺฉิโต, ตสฺมาสฺส วิเสสรหิตสฺส อภูตาภาวสฺส วตฺตมานานํ อุปฺปาทสฺส วิย กาลนฺตรโยคาภาวโต ยาทิสานํ จกฺขาทีนํ อุปฺปาทนิโรธาภาเวน ปุจฺฉิตพฺพสฺส นิสฺสโย สนฺนิฏฺฐาเนน สนฺนิจฺฉิโต, ตนฺนิสฺสยา ตาทิสานํเยว อุปปตฺติจุติอุปฺปาทนิโรธานํ ชีวิตาทีนมฺปิ อนุปฺปาทานิโรธา สํสยปเทน ปุจฺฉิตา โหนฺตีติ ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.308) จ, ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ จ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘เย อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตี’’ติอาทินา ชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยาทีสุ วิย วิสฺสชฺชนนฺติฯ

เย รูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ ฆานินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ เตสํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เอตฺถ เย โสเปกฺขปฏิสนฺธิกา ภวิสฺสนฺติ, เต ‘‘เย จ อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตี’’ติ เอเตน ปจฺฉิมโกฏฺฐาสวจเนน ตํสมานลกฺขณตาย สงฺคหิตาติ เย โสมนสฺสปฏิสนฺธิกา ภวิสฺสนฺติ, เต เอว วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อฏฺฐกถายํ เยสุ อาทิมโปตฺถเกสุ ‘‘อตีตานาคตวาเร สุทฺธาวาสานํ อุปปตฺติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ มนินฺทฺริยญฺจ นุปฺปชฺชิตฺถาติ ธมฺมยมเก วิย อุปฺปาทกฺขณาติกฺกมวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา’’ติ ลิขิตํ, ตํ ปมาทลิขิตํฯ เยสุ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวาเร สุทฺธาวาสานํ อุปปตฺติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ มนินฺทฺริยญฺจ นุปฺปชฺชิตฺถาติ…เป.… ตสฺมิํ ภเว อนุปฺปนฺนปุพฺพวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส เอว สุนฺทรตโรติฯ

ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[435-482] ปริญฺญาวาเร โลกิยอพฺยากตมิสฺสกานิ จาติ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺเนหิ เอกนฺตปริญฺเญยฺเยหิ โลกิยอพฺยากเตหิ มิสฺสกตฺตา ตานิ อุปาทาย มนินฺทฺริยาทีนํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิย ปริญฺเญยฺยตา จ วุตฺตาฯ ยทิ ปริญฺเญยฺยมิสฺสกตฺตา ปริญฺเญยฺยตา โหติ, กสฺมา ธมฺมยมเก ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อพฺยากตํ ธมฺมํ ปริชานาตี’’ติอาทินา อพฺยากตปเทน โยเชตฺวา ยมกานิ น วุตฺตานีติ? ยถา ‘‘กุสลํ ภาเวมิ, อกุสลํ ปชหามี’’ติ กุสลากุสเลสุ ภาวนาปหานาภินิเวโส โหติ, ตถา ‘‘เวทนากฺขนฺโธ อนิจฺโจ, ธมฺมายตนํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ขนฺธาทีสุ ปริชานาภินิเวโส โหติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺธาทโย ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปริชานิตพฺพา, เต จ เวทนากฺขนฺธาทิภาวํ คเหตฺวา ปริชานิตพฺพา, น อพฺยากตภาวนฺติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺขสจฺจภาชนีเย อาคตสฺส โทมนสฺสสฺส ปหาตพฺพตาว วุตฺตา, น ปริญฺเญยฺยตา, นนุ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนา เวทนากฺขนฺธาทโย กุสลากุสลภาเวน อคฺคหิตา กุสลากุสลาปิ ปริญฺเญยฺยาติ? สจฺจํ, ยถา ปน เวทนากฺขนฺธาทิภาโว ภาเวตพฺพปหาตพฺพภาเวหิ วินาปิ โหติ, น เอวํ โทมนสฺสินฺทฺริยภาโว ปหาตพฺพภาเวน วินา โหตีติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ปหาตพฺพตาว อิธ วุตฺตา, น ปริญฺเญยฺยภาวสฺส อภาวโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อกุสลํ เอกนฺตโต ปหาตพฺพเมวาติ เอเตน ปหาตพฺพเมว, น อปฺปหาตพฺพนฺติ อปฺปหาตพฺพเมว นิวาเรติ, น ปริญฺเญยฺยภาวนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญินฺทฺริยํ ภาเวตพฺพนิฏฺฐํ, น ปน สจฺฉิกาตพฺพนิฏฺฐนฺติ ภาเวตพฺพภาโว เอว ตสฺส คหิโตติฯ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา’’ติอาทิ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ น ปริชานาตี’’ติอาทิกสฺส ปรโต ลิขิตพฺพํ อุปฺปฏิปาฏิยา ลิขิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ จกฺขุนฺทฺริยมูลกญฺหิ อติกฺกมิตฺวา โทมนสฺสินฺทฺริยมูลเก อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา โทมนสฺสินฺทฺริยํ น ปชหนฺติ โน จ อญฺญินฺทฺริยํ น ภาเวนฺตี’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.440)ฯ

เอตฺถ จ ปุถุชฺชโน, อฏฺฐ จ อริยาติ นว ปุคฺคลาฯ เตสุ ปุถุชฺชโน ภพฺพาภพฺพวเสน ทุวิโธ, โส ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ อาคตฏฺฐาเนสุ ‘‘ฉ ปุคฺคลา จกฺขุนฺทฺริยญฺจ น ปริชานิตฺถ โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจ น ปชหิตฺถา’’ติอาทีสุ จ อภินฺทิตฺวา คหิโตฯ ‘‘เย ปุถุชฺชนา มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺตี’’ติ (ยม. 1.สจฺจยมก.49, 51-52) อาคตฏฺฐาเนสุ ‘‘ปญฺจ ปุคฺคลา จกฺขุนฺทฺริยญฺจ ปริชานิสฺสนฺติ โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจ ปชหิสฺสนฺตี’’ติอาทีสุ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.451) จ ภพฺโพ เอว ภินฺทิตฺวา คหิโตฯ ‘‘เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺตี’’ติ (ยม. 1.สจฺจยมก.51) อาคตฏฺฐาเนสุ ‘‘ตโย ปุคฺคลา โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจ นปฺปชหิสฺสนฺติ จกฺขุนฺทฺริยญฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทีสุ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.455) จ อภพฺโพ เอวฯ อคฺคผลสมงฺคี จ ปฐมผลสมงฺคี อรหา จาติ ทุวิโธฯ