เมนู

อิจฺฉานิทฺเทสวณฺณนา

[201] ยสฺมิํ กาเล ชาติยา น อาคนฺตพฺพํ, ตํ กาลํ คเหตฺวา อาห ‘‘ปรินิพฺพุเตสุ จ วิชฺชมานํ ชาติยา อนาคมน’’นฺติฯ ยมฺปีติ เยนปีติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ยทาปิ ปน ยํ-สทฺโท ‘‘อิจฺฉ’’นฺติ เอตํ อเปกฺขติ, ตทาปิ อลาภวิสิฏฺฐา อิจฺฉา วุตฺตา โหติฯ ยทา ‘‘น ลภตี’’ติ เอตํ อเปกฺขติ, ตทา อิจฺฉาวิสิฏฺโฐ อลาโภ วุตฺโต โหติฯ โส ปนตฺถโต อญฺโญ ธมฺโม นตฺถิ, ตถาปิ อลพฺภเนยฺยอิจฺฉาว วุตฺตา โหติฯ อปาปุณิตพฺเพสุ ปวตฺตตฺตา เอว ‘‘อปฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา’’ติ วุตฺตาฯ ยตฺถ หิ สา อิจฺฉา ปวตฺตา, ตํ วตฺถุํ อปาปุณนฺตี หุตฺวา คยฺหตีติฯ

ฉินฺนภินฺนคเณนาติ นิลฺลชฺเชน ธุตฺตคเณน, กปฺปฏิกคเณน วาฯ

วิฆาตมยนฺติ จิตฺตวิฆาตมยํ โทมนสฺสํ จิตฺตวิฆาตโต เอว อุปฺปนฺนํ อุพฺพนฺธนชราติสาราทิกายิกํ ทุกฺขญฺจฯ อิจฺฉิตาลาภนฺติ อลพฺภเนยฺยอิจฺฉเมว วทติฯ

อุปาทานกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[202] วิตฺถิณฺณสฺส ทุกฺขสฺส เอตฺตกนฺติ ทสฺสนํ ทุกฺขสฺส สงฺเขโป, ตํ กาตุํ น สกฺกา วิตฺถารสฺส อนนฺตตฺตาฯ ทุกฺขวิตฺถารคตํ ปน เทสนาวิตฺถารํ ปหาย ยตฺถ สพฺโพ ทุกฺขวิตฺถาโร สโมธานํ คจฺฉติ, ตตฺถ เทสนาย ววตฺถานํ สงฺเขโป, ตํ กาตุํ สกฺกา ตาทิสสฺส วตฺถุโน สพฺภาวาฯ

เทสํ ชานนฺโต มคฺคกฺขายิกปุริโส เทสโกฯ ภควาปิ ทุกฺขสฺส เทสโก‘‘ทุกฺขนฺตเทสเกนา’’ติ วา ปาโฐ, ทุกฺขนฺตกฺขายิโกติ อตฺโถฯ

ปาวกาทโย ยถา อินฺธนาทีนิ พาเธนฺติ, เอวํ พาธยมานามารณนฺติกทุกฺขาภิฆาเตนาติ อิมินา อติปากเฏน ชาติชราทุกฺขวิฆาตชโสกาทโย ทสฺเสติฯ ตโตติ ปริเทวโต อุทฺธํฯ กณฺฐ โสสาทิ สนฺธิ พนฺธจฺเฉทนาทิ ชนก ธาตุกฺโขภ สมาโยคโต กายสฺส อาพาธนทุกฺขํ ทุกฺขํเยสุ เกสุจีติ ติสฺสสฺส วา ผุสฺสสฺส วา อุปาทานกฺขนฺเธสุ สพฺพมฺปิ จกฺขุโรคาทิทุกฺขํ สพฺพสตฺตคตํ เอวํปการเมวาติ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถฯ

ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[203] อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา ‘‘ปุนพฺภวกรณํ ปุโนพฺภโว’’ติอาหฯ ‘‘มโนสมฺผสฺโส’’ติ เอตฺถ มโน วิย จ ปุริมปทสฺส โอการนฺตตา ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา สีลฏฺเฐน อิก-สทฺเทน คมิยตฺถตฺตา กิริยาวาจกสฺส สทฺทสฺส อทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํ ยถา ‘‘อปูปภกฺขนสีโล อาปูปิโก’’ติฯ ‘‘ตทฺธิตา’’อิติ พหุวจนนิทฺเทสา วิจิตฺตตฺตา วา ตทฺธิตานํ อภิธานลกฺขณตฺตา วา ‘‘ปุนพฺภวํ เทตี’’ติอาทีสุ อตฺเถสุ โปโนพฺภวิกสทฺทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ กมฺมสหชาตา ปุนพฺภวํ เทติ, กมฺมสหายภูตา ตทสหชาตา ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ทุวิธาปิ ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตติฯ เตเนวาห ‘‘ปุนพฺภวสฺส ทายิกาปี’’ติอาทิฯ โปโนพฺภวิกาเยวาติ นามํ ลภตีติ ปุนพฺภวํ ทายิกาปิ อทายิกาปิ ปุนพฺภวํ เทติจฺเจว โปโนพฺภวิกาติ สมานวิปากาติ นามํ ลภติ สมานสภาวตฺตา ตทานุภาวตฺตา จฯ เอวํ อิตเรสุ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อุปธิมฺหิ ยถานิพฺพตฺเต อตฺตภาเว วิปจฺจนกมฺมํ เอติสฺสาติ อุปธิเวปกฺกาฯ นนฺทนฏฺเฐน นนฺที, รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ โย จ นนฺทิราโค, ยา จ ตณฺหา, อุภยเมตํ เอกตฺถํ, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ ตณฺหา ‘‘นนฺทิราเคน สทฺธิํ อตฺถโต เอกตฺตํ คตา’’ติ วุตฺตาฯ ราคสมฺพนฺเธน ‘‘อุปฺปนฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ รูปารูปภวราโค วิสุํ วกฺขตีติ กามภเว เอว ภวปตฺถนาอุปฺปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปิยรูเป ปฐมุปฺปตฺติวเสน ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตา, ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ‘‘นิวิสตี’’ติ, ปริยุฏฺฐานานุสยวเสน วา อุปฺปตฺตินิเวสา โยเชตพฺพาฯ สมฺปตฺติยนฺติ มนุสฺสโสภคฺเค เทวตฺเต จฯ อตฺตโน จกฺขุนฺติ สวตฺถุกํ จกฺขุมาห, สปสาทํ วา มํสปิณฺฑํฯ วิปฺปสนฺนปญฺจปสาทนฺติ ปริสุทฺธนีลปีตโลหิตกณฺหโอทาตวณฺณปสาทํฯ รชตปนาฬิกํ วิย ฉิทฺทํ อพฺภนฺตเร โอทาตตฺตาฯ ปามงฺคสุตฺตํ วิย ลมฺพกณฺณพทฺธํฯ ตุงฺคา อุจฺจา ทีฆา นาสิกา ตุงฺคนาสิกา, เอวํ ลทฺธโวหารํ อตฺตโน ฆานํฯ ‘‘ลทฺธโวหารา’’ติ วา ปาโฐฯ ตสฺมิํ สติ ตุงฺคา นาสิกา เยสํ, เต ตุงฺคนาสิกาฯ เอวํ ลทฺธโวหารา สตฺตา อตฺตโน ฆานนฺติ โยชนา กาตพฺพาฯ ชิวฺหํ…เป.… มญฺญนฺติ วณฺณา สณฺฐานโต กิจฺจโต จฯ มนํ…เป.… อุฬารํ มญฺญนฺติ อตีตาทิอตฺถวิจินนสมตฺถํฯ