ชวนกฺขเณติ มโนทฺวารชวนกฺขเณฯ ตถา หิ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตกา เม’’ติอาทิมาหฯ กายวิญฺญาณาทิวีถิยมฺปิ ปน ชวนกฺขเณ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ เอวฯ เตเนว ‘‘ชวนกฺขเณ จา’’ติ อาหฯ อญฺญถา กายิกเจตสิกทุกฺขานํ กายวตฺถุกมโนทฺวารปฺปวตฺตานเมว ปจฺจโยติ คณฺเหยฺย ตตฺถ วิเสเสน กายิกเจตสิกสทฺทปฺปวตฺติโตฯ

ตุชฺชตีติ ‘‘ตุทตี’’ติ วตฺตพฺเพ พฺยตฺตยวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนา

[195] อาเทวนฺติ เอเตนาติ อาเทโวติ อาเทวน-สทฺทํ กตฺวา อสฺสุวิโมจนาทิวิการํ อาปชฺชนฺตานํ ตพฺพิการาปตฺติยา โส สทฺโท กรณภาเวน วุตฺโตติฯ วีหิปลาปาทโย วิย ตุจฺฉํ วจนํ ปลาโปฯ คุณโทเส กิตฺเตติ โพเธตีติ คุณโทสกิตฺตนรโส ลาลปฺป-สทฺโทฯ อตฺถานตฺเถ หิริยิตพฺพชเน จ อวิจาเรตฺวา ปุคฺคลสฺส สมฺภมภาโว หุตฺวา ปริเทวน-สทฺโท อุปฏฺฐาตีติ ‘‘สมฺภมปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ วุตฺโต, โสกวตฺถุอวิฆาเตน วา สมฺภโม, น อุตฺตาสสมฺภโม, โส จ ปริเทวน-สทฺเทน ปากโฏ โหตีติ ปริเทโว ‘‘สมฺภมปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ วุตฺโตฯ

โสกาภิภูโต ปริเทวนนิมิตฺตํ มุฏฺฐิโปถนาทีนิ กโรติ, ปริเทวนนิมิตฺตเมว จ ญาติอพฺภตฺถงฺคมนาทีนิ จินฺเตตีติ ปริเทวสฺส ทุกฺขโทมนสฺสานํ วตฺถุภาโว วุตฺโตฯ

ภิยฺโยติ เยน วินา น โหติ, ตโต ปริเทวสมุฏฺฐาปกโทมนสฺสโต, ปุพฺเพ วุตฺตทุกฺขโต วา ภิยฺโย, กณฺโฐฏฺฐตาลุอาทิโสสชโตปิ วา ภิยฺโยติ อญฺญญฺจ กายิกํ เจตสิกํ ตํนิทานทุกฺขํ สงฺคณฺหาติฯ

ทุกฺขโทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนา

[196-7] กายิกํ ทุกฺขํ กายิกสฺส ทุกฺขสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ‘‘ทุกฺขิตสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา นกฺขตฺตํ กีฬิตุํ น ลภามีติ พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติ ทุกฺขสฺส โทมนสฺสวตฺถุตา โหติฯ

อตฺตโน ปวตฺติกฺขณํ สนฺธาย ‘‘ปีเฬตี’’ติ วุตฺตํ กายิกทุกฺขํ, ตทุปนิสฺสยโต วาฯ

อาวฏฺฏนฺตีติ ปริวฏฺฏนฺติฯ วิวฏฺฏนฺตีติ ปพฺภาเร ขิตฺตตฺถมฺโภ วิย ลุธนฺติฯ มูลจฺฉินฺนรุกฺโข วิย ฉินฺนปปาตํ ปปตนฺติ, ปริทยฺหมานจิตฺตา ปุริมโทมนสฺสุปนิสฺสยวเสน จินฺเตนฺติ, วิคเต โทมนสฺเส ตถาจินฺตนํ นตฺถีติฯ

อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนา

[198] สพฺพวิสยปฺปฏิปตฺตินิวารณวเสน สมนฺตโต สีทนํ สํสีทนํ, อุฏฺเฐตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยตากรณวเสน อติพลวํ, วิรูปํ วา สีทนํ วิสีทนํฯ อญฺญํ วิสยํ อคนฺตฺวา ญาติพฺยสนาทีสุ วิรูโป อาสงฺโค ตตฺเถว อวพนฺธตา พฺยาสตฺติฯ นิตฺถุนนกรณโต นิตฺถุนนรโสฯ วิสีทนํ วิสาโทฯ

สยํ น ทุกฺโข โทสตฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนธมฺมนฺตรตฺตา วาฯ เย ปน โทมนสฺสเมว อุปายาโสติ วเทยฺยุํ, เต ‘‘อุปายาโส ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สมฺปยุตฺโต, เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺโต’’ติ (ธาตุ. 249) อิมาย ปาฬิยา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ วิสาทปฺปตฺติยา สุขทุกฺขการณํ อคณยิตฺวา ทุกฺขฏฺฐานาทีนิ กโรนฺตานํ อุปายาโส กายิกทุกฺขสฺส วตฺถุ โหติ, วิสาทนวเสเนว ญาติวินาสาทีนิ จินฺเตนฺตานํ โทมนสฺสสฺสฯ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเยว อุปายาโส โทมนสฺสสมฺปโยคโต จิตฺตํ ปริทหติ, อวิปฺผาริกตากรณวเสน กายํ วิสาเทติ, ตทุภยกรเณเนว ตโต ปรํ ตํนิมิตฺตํ กายิกํ เจตสิกญฺจ อธิมตฺตํ ทุกฺขํ ชนยตีติ ทุกฺโข วุตฺโตฯ