ชรานิทฺเทสวณฺณนา

[192] ชีรณเมว ชีรณตา, ชีรณสฺส วา อากาโร ตา-สทฺเทน วุตฺโตฯ

ยถาปุเร อสลฺลกฺเขนฺเตติ คารวกรณอุปฏฺฐานาทีนิ อสลฺลกฺเขนฺเต ตํนิมิตฺตํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ

สตาทีนนฺติ สติสุตวีริยปญฺญาทีนํ วิปฺปวาสนิมิตฺตํ อตฺตนา อปสาเทตพฺเพหิปิ อตฺตโน ปุตฺตทาเรหิ อปสาทนียโตฯ อวสวตฺตงฺคปจฺจงฺคตาย สุจิอสุจิอาทิวิจารณวิรเหน จ พาลกุมารกกาโล วิย ชิณฺณกาโล โหตีติ อาห ‘‘ภิยฺโย พาลตฺตปฺปตฺติยา’’ติฯ

มรณนิทฺเทสวณฺณนา

[193] ‘‘กาลสฺส อนฺตกสฺส กิริยา’’ติ ยา โลเก วุจฺจติ, สา จุติ, มรณนฺติ อตฺโถฯ จวนกาโลเยว วา อนติกฺกมนียตฺตา วิเสเสน กาโลติ วุตฺโต, ตสฺส กิริยา จุติกฺขนฺธานํ เภทปฺปตฺติเยวฯ มจฺจุ มรณนฺติ เอตฺถาปิ สมาสํ อกตฺวา โย มจฺจุ วุจฺจติ เภโท, ยญฺจ มรณํ ปาณจาโค, อิทํ วุจฺจติ มรณนฺติ วิสุํ สมฺพนฺโธ น น ยุชฺชติฯ

ยสฺส ขนฺธเภทสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘ติสฺโส มโต, ผุสฺโส มโต’’ติ โวหาโร โหติ, โส ขนฺธปฺปพนฺธสฺส อนุปจฺฉินฺนตาย ‘‘สมฺมุติมรณ’’นฺติ วุตฺโต, ปพนฺธสมุจฺเฉโท จ ‘‘สมุจฺเฉทมรณ’’นฺติฯ มรณมฺปิ ทุกฺขนฺติ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ทุกฺขสจฺจกถา วฏฺฏกถาติ กตฺวา ‘‘สมฺมุติมรณํ อธิปฺเปต’’นฺติ อาหฯ ตสฺเสว นามนฺติ ตพฺภาวโต ตเทกเทสภาวโต จ มรณ-สทฺทพหุตฺเต อสมฺโมหตฺถํ วุตฺตํฯ จุติลกฺขณนฺติ ‘‘จวนตา’’ติ นิทสฺสิตจวนลกฺขณเมว วทติฯ สมฺปตฺติภวขนฺเธหิ วิโยเชตีติ วิโยครสํ, วิโยคกิริยาภูตตาย วา ‘‘วิโยครส’’นฺติ วุตฺตํฯ สตฺตสฺส ปุริมภวโต วิปฺปวาโส หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ วิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐานํฯ

มรณนฺติกาติ มรณสฺส อาสนฺนาฯ ยทิ มรณํ น ภวิสฺสติ, ยถาวุตฺตํ กายิกํ เจตสิกญฺจ ทุกฺขํ น ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวนา’’ติฯ

ปาปกมฺมาทินิมิตฺตนฺติ ปาปกมฺมนิมิตฺตํ ปาปคตินิมิตฺตญฺจาติ อตฺโถ, กมฺมมฺปิ วา เอตฺถ ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ อุปปตฺตินิมิตฺตภาเวน อุปฏฺฐานโตฯ ตทุปฏฺฐาเนปิ หิ ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณ’’นฺติอาทินา อนปฺปกํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติฯ ภทฺทสฺสาติ กลฺยาณกมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ อวิเสสโตติ ‘‘สพฺเพส’’นฺติ เอเตน โยเชตพฺพํฯ สพฺเพสนฺติ จ เยสํ กายิกํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, เตเยว สพฺเพ คหิตา ‘‘วิตุชฺชมานมมฺมาน’’นฺติ วิเสสิตตฺตาฯ สนฺธีนํ พนฺธนานิ สนฺธิพนฺธนานิ , เตสํ เฉทเนน นิพฺพตฺตํ ทุกฺขํ ‘‘สนฺธิพนฺธนจฺเฉทน’’นฺติ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺโท วา การณตฺโถ, สนฺธิพนฺธนจฺเฉทนมูลกนฺติ อตฺโถฯ

อนยพฺยสนาปาทนํ วิยาติ อนยพฺยสนาปตฺติ วิยาติ อตฺโถฯ วาฬาทีหิ กเต หิ อนยพฺยสนาปาทเน อนฺโตคธา อนยพฺยสนาปตฺติ เอตฺถ นิทสฺสนนฺติฯ

โสกนิทฺเทสวณฺณนา

[194] สุขการณํ หิตํ, ตสฺส ผลํ สุขํฯ ญาติกฺขโยติ โภคาทีหิ ญาตีนํ ปริหานิ มรณญฺจฯ อยํ ปน วิเสโสติ โภคพฺยสนาทิปทตฺถวิเสสํ โรคพฺยสนาทีสุ สมาสวิเสสญฺจ สนฺธายาหฯ ญาติโภคา ปญฺญตฺติมตฺตา ตพฺพินาสาวาติ อิมินา อธิปฺปาเยน อปรินิปฺผนฺนตํ สนฺธาย ‘‘อนิปฺผนฺนานี’’ติ อาหฯ อปรินิปฺผนฺนตํเยว หิ สนฺธาย วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.447 อาทโย) จ ‘‘ทส รูปานิ อนิปฺผนฺนานี’’ติ วุตฺตํฯ รูปกณฺฑวณฺณนายญฺหิ (ธ. ส. อฏฺฐ. 975 ปกิณฺณกกถา) นิ ‘‘อปรินิปฺผนฺนานี’’ติ วุตฺตานิฯ ขนฺธวิภงฺเค จ นิปฺผาเทตพฺพสฺส นิโรธสมาปตฺติอาทิกสฺส นิปฺผนฺนตา วุตฺตาติ อสภาวธมฺมสฺส จ นิปฺผนฺนตา, นิพฺพานสฺเสว อนิปฺผนฺนตาติฯ

ธมฺม-สทฺโท เหตุอตฺโถติ อาห ‘‘ทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติเหตุนา’’ติฯ ฌามนฺติ ทฑฺฒํฯ ปุพฺเพ วุตฺตลกฺขณาทิกา โทมนสฺสเวทนา โสโกติ ตสฺส ปุน ลกฺขณาทโย น วตฺตพฺพา สิยุํ, ตถาปิ โทมนสฺสวิเสสตฺตา โสกสฺส จ วิสิฏฺฐา ลกฺขณาทโย วตฺตพฺพาติ ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิมาหฯ วิสารรหิตํ อนฺโต เอว สงฺกุจิตํ จินฺตนํ, สุกฺขนํ วา อนฺโตนิชฺฌานํฯ ปรินิชฺฌายนํ ทหนํฯ ญาติพฺยสนาทิอนุรูปํ โสจนํ อนุโสจนํ, ตํ ตํ วา คุณํ โทสญฺจ อนุคนฺตฺวา โสจนํ ตปฺปนํ อนุโสจนํฯ