ปิ-สทฺเทน มโนวิญฺญาณธาตุสมฺปิณฺฑเน จ สติ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุยาปิ สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป.… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ มโนวิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ภวงฺคานนฺตรํ อุปฺปนฺนํ มโนธาตุจิตฺตํ นิวตฺติตํ โหตีติ เจ? น, ตสฺสา มโนวิญฺญาณธาตุภาวาสิทฺธิโตฯ น หิ ยํ โจทียติ, ตเทว ปริหาราย โหตีติฯ

มโนธาตุยาปิ มโนวิญฺญาณธาตุยาปีติ มนทฺวยวจเนน ทฺวินฺนํ อญฺญมญฺญวิธุรสภาวตา ทสฺสิตาติ เตเนว มโนธาตาวชฺชนสฺส มโนวิญฺญาณธาตุภาโว นิวตฺติโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺโต หิ ตสฺส มโนวิญฺญาณธาตุวิธุโร มโนธาตุสภาโว ‘‘สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปฐมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินาฯ สา สพฺพาปีติ เอตํ มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ น หิ ชวนปริโยสานา เอว มโนวิญฺญาณธาตุ, ตทารมฺมณาทีนิปิ ปน โหนฺติเยวาติฯ เอวํ ปญฺจวิญฺญาณธาตุมโนธาตุวิสิฏฺฐสภาววเสน สพฺพํ มโนวิญฺญาณธาตุํ ทสฺเสตฺวา ปุน มโนทฺวารวเสน สาติสยํ ชวนมโนวิญฺญาณธาตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิมาหฯ ยทิ ปน ฉนฺนํ ทฺวารานํ วเสน ชวนาวสานาเนว จิตฺตานิ อิธ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ ทสฺสิตานีติ อยมตฺโถ คยฺเหยฺย, จุติปฏิสนฺธิภวงฺคานํ อคฺคหิตตฺตา สาวเสสา เทสนา อาปชฺชติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ฉทฺวาริกจิตฺเตหิ วา สมานลกฺขณานิ อญฺญานิปิ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ ทสฺสิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ปฏิจฺจาติ อาคตฏฺฐาเนติ เอตฺถ ‘‘มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.455) วิสุํ กาตุํ ยุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ จ-สทฺเทน สมฺปิณฺเฑตฺวา อาวชฺชนสฺสปิ จกฺขาทิสนฺนิสฺสิตตากรณํ วิย มนญฺจ ปฏิจฺจาติ อาคตฏฺฐาเน มโนทฺวารสงฺขาตภวงฺคสนฺนิสฺสิตเมว อาวชฺชนํ กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

ปญฺหปุจฺฉกํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธาตุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สจฺจวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียํ

อุทฺเทสวณฺณนา

[189] สาสนกฺกโมติ อริยสจฺจานิ วุจฺจนฺติ อริยสจฺจเทสนา วาฯ สกลญฺหิ สาสนํ ภควโต วจนํ สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถีติ สจฺเจสุ กมติ, สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตํ วา สาสนํ เอเตสุ กมติ, ตสฺมา กมติ เอตฺถาติ กโม, กิํ กมติ? สาสนํ, สาสนสฺส กโม สาสนกฺกโมติ สจฺจานิ สาสนปวตฺติฏฺฐานานิ วุจฺจนฺติ, ตํเทสนา จ ตพฺโพหาเรนาติฯ

ตถาติ ตํสภาวาวฯ อวิตถาติ อมุสาสภาวาฯ อนญฺญถาติ อญฺญาการรหิตาฯ ทุกฺขทุกฺขตาตํนิมิตฺตตาหิ อนิฏฺฐตา ปีฬนฏฺโฐ, ทฺวิธาปิ ปริทหนํ, กิเลสทาหสมาโยโค วา สนฺตาปฏฺโฐติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ปุคฺคลหิํสนํ วา ปีฬนํ, อตฺตโน เอว ติขิณภาโว สนฺตาปนํ สนฺตาโปติฯ เอตฺถ จ ปีฬนฏฺโฐ ทุกฺขสฺส สรเสเนว อาวิภวนากาโร, อิตเร ยถากฺกมํ สมุทยมคฺคนิโรธทสฺสเนหิ อาวิภวนาการาติ อยํ จตุนฺนมฺปิ วิเสโสฯ ตตฺรตตฺราภินนฺทนวเสน พฺยาเปตฺวา อูหนํ ราสิกรณํ ทุกฺขนิพฺพตฺตนํ อายูหนํ, สมุทยโต อาคจฺฉตีติ วา อายํ, ทุกฺขํฯ ตสฺส อูหนํ ปวตฺตนํ อายูหนํ, สรสาวิภาวนากาโร เอโสฯ นิททาติ ทุกฺขนฺติ นิทานํ, ‘‘อิทํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉาเปนฺตํ วิย สมุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขทสฺสเนน จายํ นิทานฏฺโฐ อาวิ ภวติฯ สํโยคปลิโพธฏฺฐา นิโรธมคฺคทสฺสเนหิ, เต จ สํสารสํโยชนมคฺคนิวารณาการา ทฏฺฐพฺพาฯ

นิสฺสรนฺติ เอตฺถ สตฺตา, สยเมว วา นิสฺสฏํ วิสํยุตฺตํ สพฺพสงฺขเตหิ สพฺพุปธิปฏินิสฺสคฺคภาวโตติ นิสฺสรณํฯ อยมสฺส สภาเวน อาวิภวนากาโรฯ วิเวกาสงฺขตามตฏฺฐา สมุทยมคฺคทุกฺขทสฺสนาวิภวนาการา, สมุทยกฺขยอปฺปจฺจยอวินาสิตา วาฯ สํสารโต นิคฺคมนํ นิยฺยานํฯ อยมสฺส สรเสน ปกาสนากาโร, อิตเร สมุทยนิโรธทุกฺขทสฺสเนหิฯ