[892] ทนฺเตหิ ฉินฺทิตฺวาติ ทนฺเตหิ ฉินฺทิตฺวา วิย เอกเทสํ อปเนตฺวา เอกเทสํ คเหตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ

[894] อจฺจยํ กตฺวาติ วีติกฺกมํ กตฺวาฯ ปฏิจฺฉาทเนติ อตฺตนา กตสฺส อจฺจยสฺส ปฏิจฺฉาทเนฯ โวจฺฉินฺทนํ วีติกฺกมกิริยาย อปฺปฏิชานวเสน อุปจฺฉินฺทนํ, โวจฺฉินฺทเนน ฉาทนา โวจฺฉินฺทนฉาทนาฯ

อสมฺมาภาสเน สฐ-สทฺโท โลเก นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘โย น สมฺมา ภาสติ, โส สโฐ’’ติฯ สฐสฺส ยกฺขสูกรสทิสตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุจฺฉิ วา ปิฐิ วา ชานิตุํ น สกฺกา’’ติ อาห, อินฺทชาลสทิโส วา เอโส ทฏฺฐพฺโพฯ

โย สพฺพถา วิปนฺนชฺฌาสโยปิ สมาโน กายวจีเภทมตฺเตน อตฺตานํ สมฺปนฺนํ วิย ทสฺเสตฺวา โลกํ วญฺเจนฺโต อญฺญถา สนฺตํ อญฺญถา ปเวเทติฯ เตนาห ‘‘เตเนตํ สาเฐยฺยํ มายาโต พลวตรา วญฺจนาติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนเมว หิ มายาฯ เตเนวาติ พลวตรวญฺจนาภาเวเนวฯ ทฬฺหเกราฏิยญฺหิ ‘‘ปริกฺขตตา’’ติ วุตฺตํฯ

[908] อภาเวปีติ ปิ-สทฺเทน ‘‘โก ปน วาโท ภาเว’’ติ ทสฺเสติฯ ยทิปิ หิ ปุถุชฺชนานํ, เอกจฺจานญฺจ เสกฺขานํ ยถารหํ อตฺตาภินิเวสาทีหิ กตูปการํ รูปราคาทิสํโยชนกิจฺจํ สาเธติ, เอกจฺจานํ ปน วินา เอว เตหีติ กสฺสจิปิ กิเลสสฺส อวิกฺขมฺภิตตฺตา กถญฺจิปิ อวิมุตฺโต กามภโว อชฺฌตฺตคฺคหณสฺส วิเสสปจฺจโยติ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตทภาวโต ‘‘พหิทฺธา’’ติ ลทฺธโวหาเร รูปารูปภเว เกวลมฺปิ สํโยชนกิจฺจํ สาเธนฺตํ ปวตฺตตีติ, ตโต เอว รูปารูปาวจรสตฺตานํ พหิทฺธาสํโยชนภาวเหตชาตนฺติ จ ‘‘พหิทฺธาสํโยชน’’นฺติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถมาห ‘‘สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ…เป.… โยชนํ นามา’’ติฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ติกนิทฺเทสวณฺณนา

[909] อวิชฺชาภวตณฺหาหิ วิย อิสฺสามจฺฉริยโทมนสฺสาทิสหายภูเตน โทเสนปิ ภวาภิสงฺขรณํ โหตีติ ‘‘อกุสลมูลาเนว วฏฺฏมูลานี’’ติฯ เตนาห ‘‘ตีหิ…เป.… กถิโต’’ติฯ

[919] รูปารูปาวจรวิปากานํ สนฺตปณีตภาเวน อุฬารตมตฺตา ตตฺถ สาติสโย ภวราโค วุตฺโตฯ

[920] มาเนน ฐปนาติ มาเนน เสยฺยาทิวเสน อตฺตโน ฐปนาฯ ฐปนาติ จ ทหนา, ปคฺคณฺหนา วาฯ

[921] ตํสมฺปยุตฺตาติ โทสสมฺปยุตฺตาฯ

[922] เตสํ วณฺณเภทนฺติ เตสํ ชีวานํ วณฺณวิเสสํ, เตสํ วา ตถา กเถนฺตานํ สุตฺวาฯ พฺยาปีติ สกลโลกพฺยาปี, สกลสรีรพฺยาปี วาฯ ปริมณฺฑโลติ ปรมาณุปฺปมาโณ หุตฺวา ปริมณฺฑโลฯ อาทิ-สทฺเทน องฺคุฏฺฐปฺปมาโณ วยปฺปมาโณติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ

[923] อุตุวิปริณามโช สีตาทิอุตุวิปริวตฺตชาโตฯ โอปกฺกมิโก อตฺตโน, ปรสฺส วา ตาทิสอุปกฺกมนิพฺพตฺโตฯ วิสมปริหารโช จิราสนจิรฏฺฐานาทินา กายสฺส วิสมปริหรณโต ชาโตฯ สนฺนิปาตโช สญฺจยโต ปฏฺฐาย ปจฺเจกํ วิสมาการโต โทสตฺตยสโมธานโต ชาโตฯ กมฺมสมุฏฺฐาโน อุตุวิปริณามาทีหิ วินา กมฺมโต สมุฏฺฐิโตฯ ปิตฺตเสมฺหวาตสมุฏฺฐานา ปน ปิตฺตาทีนํ อธิกภาเวเนว วุตฺตาฯ สพฺพสฺสาปิ หิ โรคสฺส โทสตฺตยํ อาสนฺนการณํ โทสปฺปโกเปน วินา อภาวโตฯ กมฺมํ ปธานการณํ กโตกาเส เอว ตสฺมิํ อุปฺปชฺชนโต, อิตรํ ปน ตสฺส สหการิการณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตยิทํ ปุพฺเพกตเหตุวาทิโน ปฏิกฺขิปนฺติฯ อุปปชฺชเวทนียผลมฺปิ ปุพฺเพกตเหตุกปกฺขิกเมว อตีตทฺธิกตฺตา กมฺมสฺสาติ อรุจิสูจนตฺถํ กิร-สทฺทคฺคหณํ กโรติ ‘‘อุปปชฺชเวทนียญฺจ กิร ปฏิกฺขิปนฺตี’’ติฯ

[924] ทาหการณตายาติ ราคาทิทสวิธคฺคิทาหสฺส, นรกคฺคิทาหสฺส จ การณตายฯ

[926] ปุถุนิมิตฺตสภาเวสูติ ปุถุ นานากิเลสาทีนํ การณสภาเวสุฯ

[931] อทฺทนํ อทฺทา มทฺทโว, อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ ตปฺปฏิกฺเขเปน อนทฺทาติ อาห ‘‘อมุทุตา วา อนทฺทา’’ติฯ

[936] อโยนิโสมนสิการเหตุกตฺตา อาวชฺชนาย อกุสลานุกูลกิจฺจตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[939] เอวํ-สทฺเทนาติ นิทสฺสนตฺเถน เอวํ-สทฺเทนาติ อธิปฺปาโยฯ ภโว เอว อภิวุทฺโธ อภโว ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 11)ฯ ทุติยสฺมิํ ปกฺเข ภวาภวสทฺเทน สมฺปตฺติวิปตฺติโย, วุทฺธิหานิโย วา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

อคติยาติ อยุตฺตคติยา, อปฺปติรูปกิริยายาติ อตฺโถฯ

โกธูปายาส…เป.… มาตุคามา วา อูมิอาทิภยนฺติ โยชนาฯ ปญฺจกามคุณมาตุคามคฺคหเณติ ปญฺจกามคุณคฺคหเณ, มาตุคามคฺคหเณ จฯ

‘‘สยํกตํ สุขทุกฺข’’นฺติอาทิกา ทิฏฺฐิ ยทิปิ อญฺเญสมฺปิ ทิฏฺฐิคติกานํ อตฺเถว, ติมฺพรุโก ปน ตถาทิฏฺฐิโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉีติ สา ทิฏฺฐิ ‘‘ติมฺพรุกทิฏฺฐี’’ติ (สํ. นิ. 2.18) วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ติมฺพรุโก…เป.… อาคตตฺตา’’ติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา