เมนู

[182] อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ อภิชฺฌาสํโยเคน กมฺมปถชนนโต อนภิชฺฌากมฺมปถภินฺทนโต จ กามวิตกฺโก ‘‘กมฺมปถเภโท’’ติ วุตฺโต พฺยาปาโท ปนาติ พฺยาปาทวจเนน พฺยาปาทวิตกฺกํ ทสฺเสติฯ โส หิ พฺยาปาทธาตูติฯ ตถา วิหิํสาย วิหิํสาธาตุยา จ พฺยาปาทวเสน ยถาสมฺภวํ ปาณาติปาตาทิวเสน จ กมฺมปถเภโท โยเชตพฺโพฯ เอตฺถาติ ทฺวีสุ ติเกสุฯ สพฺพกามาวจรสพฺพกุสลสงฺคาหเกหิ อิตเร ทฺเว ทฺเว สงฺคเหตฺวา กถนํ สพฺพสงฺคาหิกกถาฯ เอตฺถาติ ปน เอตสฺมิํ ฉกฺเกติ วุจฺจมาเน กามธาตุวจเนน กามาวจรานํ เนกฺขมฺมธาตุอาทีนญฺจ คหณํ อาปชฺชติฯ

ลภาเปตพฺพาติ จกฺขุธาตาทิภาวํ ลภมานา ธมฺมา นีหริตฺวา ทสฺสเนน ลภาเปตพฺพาฯ จรติ เอตฺถาติ จาโร, กิํ จรติ? สมฺมสนํ, สมฺมสนสฺส จาโร สมฺมสนจาโร, เตภูมกธมฺมานํ อธิวจนํฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[183] จกฺขุสฺสาติ วิเสสการณํ อสาธารณสามิภาเวน นิทฺทิฏฺฐํฯ ตญฺหิ ปุคฺคลนฺตราสาธารณํ นีลาทิสพฺพรูปสาธารณญฺจฯ วิทหตีติ เอวํ เอวญฺจ ตยา ปวตฺติตพฺพนฺติ วินิยุชฺชมานํ วิย อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วิทหตีติ จ ธาตุอตฺโถ เอว วิสิฏฺโฐ อุปสคฺเคน ทีปิโตติ วินาปิ อุปสคฺเคน ธาตูติ เอโส สทฺโท ตมตฺถํ วทตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ กตฺตุกมฺมภาวกรณอธิกรเณสุ ธาตุปทสิทฺธิ โหตีติ ปญฺจปิ เอเต อตฺถา วุตฺตาฯ สุวณฺณรชตาทิธาตุโย สุวณฺณาทีนํ พีชภูตา เสลาทโยฯ

อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยติ เอตฺถาปิ ธาตีติ ธาตูติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ธาตุ-สทฺโท เอว หิ ธารณตฺโถปิ โหตีติฯ กตฺตุอตฺโถปิ จายํ ปุริเมน อสทิโสติ นิสฺสตฺตสภาวมตฺตธารณญฺจ ธาตุ-สทฺทสฺส ปธาโน อตฺโถติ วิสุํ วุตฺโตฯ ธาตุโย วิย ธาตุโยติ เอตฺถ สีห-สทฺโท วิย เกสริมฺหิ นิรุฬฺโห ปุริเสสุ, เสลาวยเวสุ นิรุฬฺโห ธาตุ-สทฺโท จ จกฺขาทีสุ อุปจริโต ทฏฺฐพฺโพฯ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ ญาณเญยฺยานิ, เตสํ อวยวา ตปฺปเภทภูตา ธาตุโย ญาณเญยฺยาวยวา

ตตฺถ ญาณปฺปเภทา ธมฺมธาตุเอกเทโส, เญยฺยปฺปเภทา อฏฺฐารสาปีติ ญาณเญยฺยาวยวมตฺตา ธาตุโย โหนฺติฯ อถ วา ญาเณน ญาตพฺโพ สภาโว ธาตุสทฺเทน วุจฺจมาโน อวิปรีตโต ญาณเญยฺโย, น ทิฏฺฐิอาทีหิ วิปรีตคฺคาหเกหิ เญยฺโยติ อตฺโถฯ ตสฺส ญาณเญยฺยสฺส อวยวา จกฺขาทโยฯ วิสภาคลกฺขณาวยเวสุ รสาทีสุ นิรุฬฺโห ธาตุ-สทฺโท ตาทิเสสุ อญฺญาวยเวสุ จกฺขาทีสุ อุปจริโต ทฏฺฐพฺโพ, รสาทีสุ วิย วา จกฺขาทีสุ นิรุฬฺโหวฯ นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอเตน นิชฺชีวมตฺตปทตฺเถ ธาตุ-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติฯ ฉ ธาตุโย เอตสฺสาติ ฉธาตุโย, โย โลเก ‘‘ปุริโส’’ติ ธมฺมสมุทาโย วุจฺจติ, โส ฉธาตุโร ฉนฺนํ ปถวีอาทีนํ นิชฺชีวมตฺตสภาวานํ สมุทายมตฺโต, น เอตฺถ ชีโว ปุริโส วา อตฺถีติ อตฺโถฯ

จกฺขาทีนํ กโม ปุพฺเพ วุตฺโตติ อิธ เอเกกสฺมิํ ติเก ติณฺณํ ติณฺณํ ธาตูนํ กมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสนา’’ติฯ เหตุผลานํ อนุปุพฺพววตฺถานํ เหตุผลภาโววฯ ตตฺถ เหตูติ ปจฺจโย อธิปฺเปโตฯ ผลนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ อาห ‘‘จกฺขุธาตู’’ติอาทิฯ มโนธาตุธมฺมธาตูนญฺจ มโนวิญฺญาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ, ทฺวารภูตมโนวเสน วา ตสฺสา มโนธาตุยาฯ

สพฺพาสํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ อาภาธาตุอาทีนํ ปญฺจติํสาย ธาตูนํ วเสนฯ อปรมตฺถสภาวสฺส ปรมตฺถสภาเวสุ น กทาจิ อนฺโตคธตา อตฺถีติ อาห ‘‘สภาวโต วิชฺชมานาน’’นฺติฯ จนฺทาภาสูริยาภาทิกา วณฺณนิภา เอวาติ อาห ‘‘รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตู’’ติฯ รูปาทิปฏิพทฺธาติ ราควตฺถุภาเวน คเหตพฺพากาโร สุภนิมิตฺตนฺติ สนฺธาย ‘‘รูปาทโยวา’’ติ อวตฺวา ปฏิพทฺธวจนํ อาหฯ อสติปิ ราควตฺถุภาเว ‘‘กุสลวิปาการมฺมณา สุภา ธาตู’’ติ ทุติโย วิกปฺโป วุตฺโตฯ วิหิํสาธาตุ เจตนา, ปรวิเหฐนฉนฺโท วาฯ อวิหิํสา กรุณาฯ

อุโภปีติ ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุโยฯ หีนาทีสุ ปุริมนเยน หีฬิตา จกฺขาทโย หีนา, สมฺภาวิตา ปณีตา, นาติหีฬิตา นาติสมฺภาวิตา มชฺฌิมาติ ขนฺธวิภงฺเค อาคตหีนทุกโตเยว นีหริตฺวา มชฺฌิมา ธาตุ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

วิญฺญาณธาตุ ยทิปิ ฉวิญฺญาณธาตุวเสน วิภตฺตา, ตถาปิ ‘‘วิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ตสฺสา ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘วิญฺญาณธาตุ…เป.… สตฺตวิญฺญาณสงฺเขโปเยวา’’ติฯ อเนเกสํ จกฺขุธาตุอาทีนํ, ตาสุ จ เอเกกิสฺสา นานปฺปการตาย นานาธาตูนํ วเสน อเนกธาตุนานาธาตุโลโก วุตฺโตติ อาห ‘‘อฏฺฐารสธาตุปฺปเภทมตฺตเมวา’’ติฯ

‘‘จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนมโนวิญฺญาณธาตุเภเทนา’’ติ อฏฺฐกถายํ ลิขิตํฯ ตตฺถ น จกฺขาทีนํ เกวเลน ธาตุ-สทฺเทน สมฺพนฺโธ อธิปฺเปโต วิชานนสภาวสฺส ปเภทวจนโตฯ วิญฺญาณธาตุ-สทฺเทน สมฺพนฺเธ กริยมาเน ทฺเว มโนคหณานิ น กตฺตพฺพานิฯ น หิ ทฺเว มโนวิญฺญาณธาตุโย อตฺถีติฯ ‘‘จกฺขุ…เป.… กายมโนวิญฺญาณมโนธาตู’’ติ วา วตฺตพฺพํ อตุลฺยโยเค ทฺวนฺทสมาสาภาวโตฯ อยํ ปเนตฺถ ปาโฐ สิยา ‘‘จกฺขุ…เป.… กายวิญฺญาณมโนมโนวิญฺญาณธาตุเภเทนา’’ติฯ

ขนฺธายตนเทสนา สงฺเขปเทสนา, อินฺทฺริยเทสนา วิตฺถารเทสนาติ ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา นาติสงฺเขปวิตฺถารา ธาตุเทสนาฯ อถ วา สุตฺตนฺตภาชนีเย วุตฺตธาตุเทสนา อติสงฺเขปเทสนา, อาภาธาตุอาทีนํ อเนกธาตุนานาธาตุอนฺตานํ วเสน เทเสตพฺพา อติวิตฺถารเทสนาติ ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา อยํ ‘‘นาติสงฺเขปวิตฺถารา’’ติฯ

เภรีตลํ วิย จกฺขุธาตุ สทฺทสฺส วิย วิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาวโตฯ เอตาหิ จ อุปมาหิ นิชฺชีวานํ เภรีตลทณฺฑาทีนํ สมาโยเค นิชฺชีวานํ สทฺทาทีนํ วิย นิชฺชีวานํ จกฺขุรูปาทีนํ สมาโยเค นิชฺชีวานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปวตฺตีติ การณผลานํ ธาตุมตฺตตฺตา การกเวทกภาววิรหํ ทสฺเสติฯ

ปุเรจรานุจรา วิยาติ นิชฺชีวสฺส กสฺสจิ เกจิ นิชฺชีวา ปุเรจรานุจรา วิยาติ อตฺโถฯ มโนธาตุเยว วา อตฺตโน ขณํ อนติวตฺตนฺตี อตฺตโน ขณํ อนติวตฺตนฺตานํเยว จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อวิชฺชมาเนปิ ปุเรจรานุจรภาเว ปุพฺพกาลาปรกาลตาย ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺฐพฺพาติ อตฺโถฯ สลฺลมิว สูลมิว ติวิธทุกฺขตาสมาโยคโต ทฏฺฐพฺโพฯ อาสาเยว ทุกฺขํ อาสาทุกฺขํ, อาสาวิฆาตํ ทุกฺขํ วาฯ

สญฺญา หิ อภูตํ ทุกฺขทุกฺขมฺปิ สุภาทิโต สญฺชานนฺตี ตํ อาสํ ตสฺสา จ วิฆาตํ อาสีสิตสุภาทิอสิทฺธิยา ชเนตีติฯ กมฺมปฺปธานา สงฺขาราติ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต’’ติอาทิมาหฯ ชาติทุกฺขานุพนฺธนโตติ อตฺตนา นิพฺพตฺติยมาเนน ชาติทุกฺเขน อนุพนฺธตฺตาฯ ภวปจฺจยา ชาติ หิ ชาติทุกฺขนฺติฯ ปทุมํ วิย ทิสฺสมานํ ขุรจกฺกํ วิย รูปมฺปิ อิตฺถิยาทิภาเวน ทิสฺสมานํ นานาวิธุปทฺทวํ ชเนติฯ สพฺเพ อนตฺถา ราคาทโย ชาติอาทโย จ วิสภูตา อสนฺตา สปฺปฏิภยา จาติ ตปฺปฏิปกฺขภูตตฺตา อมตาทิโต ทฏฺฐพฺพาฯ

มุญฺจิตฺวาปิ อญฺญํ คเหตฺวาวาติ เอเตน มกฺกฏสฺส คหิตํ สาขํ มุญฺจิตฺวาปิ อากาเส ฐาตุํ อสมตฺถตา วิย คหิตารมฺมณํ มุญฺจิตฺวาปิ อญฺญํ อคฺคเหตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถตาย มกฺกฏสมานตํ ทสฺเสติฯ อฏฺฐิเวธวิทฺโธปิ ทมถํ อนุปคจฺฉนฺโต ทุฏฺฐสฺโส อสฺสขฬุงฺโกฯ รงฺคคโต นโฏ รงฺคนโฏ

[184] จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จาติอาทินา ทฺวารารมฺมเณสุ เอกวจนพหุวจนนิทฺเทสา เอกนานาสนฺตานคตานํ เอกสนฺตานคตวิญฺญาณปจฺจยภาวโต เอกนานาชาติกตฺตา จฯ

สพฺพธมฺเมสูติ เอตฺถ สพฺพ-สทฺโท อธิการวเสน ยถาวุตฺตวิญฺญาณสงฺขาเต อารมฺมณสงฺขาเต วา ปเทสสพฺพสฺมิํ ติฏฺฐตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ มโนวิญฺญาณธาตุนิทฺเทเส ‘‘จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺต’’นฺติ จกฺขุวิญฺญาณธาตานนฺตรํ มโนธาตุ วิย มโนธาตานนฺตรมฺปิ อุปฺปชฺชติ จิตฺตนฺติ ยาว อญฺญา มโนธาตุ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตาว ปวตฺตํ สพฺพํ จิตฺตํ เอกตฺเตน คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เอวมฺปิ อตฺโถ ลพฺภติฯ เอวญฺหิ สติ มโนวิญฺญาณธาตานนฺตรํ อุปฺปนฺนาย มโนธาตุยา มโนวิญฺญาณธาตุภาวปฺปสงฺโค น โหติเยวฯ ปญฺจวิญฺญาณธาตุมโนธาตุกฺกมนิทสฺสนญฺหิ ตพฺพิธุรสภาเวน อุปฺปตฺติฏฺฐาเนน จ ปริจฺฉินฺนสฺส จิตฺตสฺส มโนวิญฺญาณธาตุภาวทสฺสนตฺถํ, น อนนฺตรุปฺปตฺติมตฺเตนาติ ตพฺพิธุรสภาเว เอกตฺตํ อุปเนตฺวา ทสฺสนํ ยุชฺชติฯ อนุปนีเตปิ เอกตฺเต ตพฺพิธุรสภาเว เอกสฺมิํ ทสฺสิเต สามญฺญวเสน อญฺญมฺปิ สพฺพํ ตํ สภาวํ ทสฺสิตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปิ-สทฺเทน มโนวิญฺญาณธาตุสมฺปิณฺฑเน จ สติ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุยาปิ สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป.… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ มโนวิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ภวงฺคานนฺตรํ อุปฺปนฺนํ มโนธาตุจิตฺตํ นิวตฺติตํ โหตีติ เจ? น, ตสฺสา มโนวิญฺญาณธาตุภาวาสิทฺธิโตฯ น หิ ยํ โจทียติ, ตเทว ปริหาราย โหตีติฯ

มโนธาตุยาปิ มโนวิญฺญาณธาตุยาปีติ มนทฺวยวจเนน ทฺวินฺนํ อญฺญมญฺญวิธุรสภาวตา ทสฺสิตาติ เตเนว มโนธาตาวชฺชนสฺส มโนวิญฺญาณธาตุภาโว นิวตฺติโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺโต หิ ตสฺส มโนวิญฺญาณธาตุวิธุโร มโนธาตุสภาโว ‘‘สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปฐมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินาฯ สา สพฺพาปีติ เอตํ มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ น หิ ชวนปริโยสานา เอว มโนวิญฺญาณธาตุ, ตทารมฺมณาทีนิปิ ปน โหนฺติเยวาติฯ เอวํ ปญฺจวิญฺญาณธาตุมโนธาตุวิสิฏฺฐสภาววเสน สพฺพํ มโนวิญฺญาณธาตุํ ทสฺเสตฺวา ปุน มโนทฺวารวเสน สาติสยํ ชวนมโนวิญฺญาณธาตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิมาหฯ ยทิ ปน ฉนฺนํ ทฺวารานํ วเสน ชวนาวสานาเนว จิตฺตานิ อิธ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ ทสฺสิตานีติ อยมตฺโถ คยฺเหยฺย, จุติปฏิสนฺธิภวงฺคานํ อคฺคหิตตฺตา สาวเสสา เทสนา อาปชฺชติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ฉทฺวาริกจิตฺเตหิ วา สมานลกฺขณานิ อญฺญานิปิ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ ทสฺสิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ปฏิจฺจาติ อาคตฏฺฐาเนติ เอตฺถ ‘‘มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.455) วิสุํ กาตุํ ยุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ จ-สทฺเทน สมฺปิณฺเฑตฺวา อาวชฺชนสฺสปิ จกฺขาทิสนฺนิสฺสิตตากรณํ วิย มนญฺจ ปฏิจฺจาติ อาคตฏฺฐาเน มโนทฺวารสงฺขาตภวงฺคสนฺนิสฺสิตเมว อาวชฺชนํ กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

ปญฺหปุจฺฉกํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธาตุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สจฺจวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียํ