เมนู

เตหีติ สญฺญามนสิกาเรหิฯ ตํสภาวตาติ กามาทิทุติยชฺฌานาทิอนุปกฺขนฺทนสภาวตาฯ ปคุณโวทานํ ปคุณภาวสิทฺธา ฌานสฺส ปฏิปกฺขโต วิสุทฺธิฯ

สตฺตมพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทสมพลนิทฺเทสวณฺณนา

[831] ปญฺญาว วิมุตฺตีติ ราคาทีหิ วิมุตฺติภูตา ปญฺญาว วิมุตฺตีติ โยชนาฯ กมฺมนฺตรสฺส วิปากนฺตรเมวาติ อตฺโถ วิปากนฺตรชานนสฺเสว ทุติยพลกิจฺจตฺตา, กมฺมนฺตรชานนสฺส จ ตติยพลกิจฺจตฺตาฯ พลสทิสตนฺติ เอกจฺจพลสทิสตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ พลญาณกิจฺเจ วุจฺจมาเน ฌานาทิอพลญาณํ อุทาหฏนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิปี’’ติอาทิฯ ตทนฺโตคธนฺติ ตสฺมิํ ฌานาทิปจฺจเวกฺขณาสภาเว สตฺตมพลญาเณ อนฺโตคธํฯ เอวนฺติ ฌานาทิญาณํ วิยฯ อปฺเปตุํ, วิกุพฺพิตุญฺจาติ อตฺตนา วุตฺตาการํ สนฺธายาหฯ สมุทยปฺปหานาทิเอกจฺจญาณกิจฺจมฺปิ อกโรนฺตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ กถมปฺปนาทิกํ ฌานาทิกิจฺจํ กเรยฺย, พลญาเณหิ ปน ชานิตพฺพํ, ตโต อุตฺตริญฺจ ชานนฺตมฺปิ ยสฺมา เอกจฺจพลกิจฺจํ น กโรติ, ตสฺมา อญฺญาเนว พลญาณานิ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรตี’’ติอาทิ (วิภ. อฏฺฐ. 831) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อพลกิจฺจํ เอกจฺจํ น กโรติ, เอวํ พลกิจฺจมฺปีติ อุทาหรณทสฺสนวเสน ‘‘ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ทสมพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ญาณวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค

1. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[843-4] อตฺถิปฏิจฺจํ นามาติ อตฺถิตา ปฏิจฺจตฺโถ นาม, อสติปิ สหชาตปุเรชาตาทิภาเว ยสฺมิํ สติ ยํ โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ กตฺวา ยถา ตถา อตฺถิตามตฺตํ อิธ ปฏิจฺจตฺโถติ อตฺโถฯ ตํ ปน ปฏิจฺจตฺถํ พฺยติเรกมุเขน ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิสฺสยาทิปจฺจยภาเวน ปฏิจฺจาติ วุตฺตนฺติ นิสฺสยาทิปจฺจยภาวโต ปจฺจยภูตํ จกฺขาทิ ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ วุตฺตํฯ เอกิสฺสา เสณิยาติ อฏฺฐารสสุ เสณีสุ มยํ อมุกาย เสณิยา ชาตามฺห, น อญฺเญ วิย อปฺปญฺญาตาติ เอวเมตฺถ อตฺถํ วทนฺติฯ

ปุรโต กรณํ ปมุขภาวกรณํฯ นิธานราสีติ นิทหิตฺวา ฐปิตธนนิจโยฯ ยโสติ อิสฺสริยํฯ ตํ ปน เยสุ วตฺตติ, เตสุ ปฏฺฐาปกอาณากรเณหิ ปากโฏ โหตีติ ‘‘ปฏฺฐาปกมโท, อาณากรณมโท’’ติ จ วุตฺตํฯ

[845] วตฺถุนาติ ชาติอาทิปวตฺติเหตุนาฯ

[846] ปติฏฺฐาภาโวติ กุสลกมฺเมสุ ปติฏฺฐานาภาโว, โส ปน ยสฺมา กุสลกิริยาย ฐานํ น โหติ, ตสฺมา ‘‘กุสลกรเณ อฏฺฐาน’’นฺติ อาหฯ ปมาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส เอวมาทิโก ปริยาโยติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘วจีทุจฺจริเต, มโนทุจฺจริเต จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค, มกฺโข, ปฬาโส’’ติ จ เอวมาทิกสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ปมาโท ปมชฺชนาที’’ติอาทิโก ตทตฺถปฺปกาสโก, ‘‘จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปาทน’’นฺติอาทิโก ตปฺปริยายปฺปกาสโก พฺยญฺชนปริยาโย จ อปริยนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘จตฺตาโร ขนฺเธ ทสฺเสตี’’ติ อิมินา สติโวสฺสคฺคาการปฺปวตฺตา จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธา ปมาโทติ วทติฯ

[847] อนิวาตวุตฺติตาย เหตุภูโต จิตฺตสมฺปคฺคโห มานวิเสโส

[848] อุตฺตรภาโว อุตฺตริยํ, กรเณน อุตฺตริยํ กรณุตฺตริยํ, สารมฺเภน ปรสฺส กิริยโต อุตฺตริกิริยาฯ

[849] เนรุตฺติกวิธาเนนาติ อิ-การจฺจ-การานญฺจ ร-การตาปาทเนนฯ

อตฺตหิตํ อตฺตาติ อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทสมาห ยถา ‘‘รูปภโว รูปํ, ภีมเสโน ภีโม’’ติ จฯ อาทินฺโน, ปตฺโต วา อตฺโถ อตฺตาติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

มุทฺทิตสฺสาติ องฺกิตสฺสฯ

[850] ชานนฺตสฺเสว มหาชนสฺสฯ อุปาทานาทิปจฺจเยติ อินฺธนุทกจีวราทิเก ปาริปูริเหตุเกฯ

[851] คณฺฐิกา สยํ คณฺฐิกรณโตฯ ปติรูปวจนโต, อญฺเญสํ คณฺฐิเภทโต จ คณฺฐิภูตา

[852] อเภชฺชนฺตรตาย สมาเสวิตตาย สุฏฺฐุ อาเสวิตตายฯ

[853] จิรกาลปริภาวิตตฺเตน เตมนกรณํ อลฺลภาวกรณํ, โลภวเสน อวสฺสวนนฺติ อตฺโถฯ

เอวํ สนฺเต กถํ ขียนนฺติ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ขียนนฺติ จา’’ติอาทิฯ

[854] จีวรมณฺฑนาทีนนฺติ จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนาติ อิเมสํฯ อิทานิ ตํ วิเสสนภาวํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘จีวเรน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[855] สภาครหิโต, สภาคปฏิปกฺโข วา อสภาโค, อนนุกูลานํ ปฏิกฺกูลตา วาฯ เตนาห ‘‘มานถทฺธตา, วิโรโธ วา’’ติฯ

[856] สงฺกมฺปนา อุกฺกณฺฐนาวเสน อนวฏฺฐานํ, อนวธานํ วาฯ ตสฺส ตสฺส อารมฺมณสฺส ตณฺหายนา

[857] กายสฺสาติ นามกายสฺสฯ ตสฺมิญฺหิ อวิปฺผาริเก รูปกาโยปิ อวิปฺผาริโก โหติฯ

[860] ราคาทีนนฺติ ราคโมหอหิริกาโนตฺตปฺปวิจิกิจฺฉาทีนํฯ

[861] ติวิธมฺปิ กุหนวตฺถุํ ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ มหานิทฺเทเสฯ ‘‘ตตฺถ กตมา กุหนา ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺสา’’ติอาทินา (วิภ. 861) อิธ ขุทฺทกวิภงฺเค อาคตํ เทสนานยํ นิสฺสาย มหานิทฺเทสเทสนา ปวตฺตาติ อาห ‘‘นิสฺสยภูตาย อิมาย ปาฬิยา’’ติฯ

อนฺตรหิตานีติ อนฺตวิกลานิ ฉินฺทนฺตานิฯ

ลาภสกฺการสิโลกเหตุ สมฺภาวนาธิปฺปาเยน สํยตาการทสฺสนํ โกหญฺญนฺติ อาห ‘‘ปาปิจฺฉตาย นิรตฺถกกายวจีวิปฺผนฺทนิคฺคหณํ โกรช’’นฺติฯ โย สํเวคพหุโล กุกฺกุจฺจโก ปุพฺเพนาปรํ อตฺตโนปิ กิริยํ ปริสงฺกนฺโต ปจฺจเวกฺขมาโน ติฏฺฐติ, ตาทิสํ วิย อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อติปริสงฺกิโต’’ติ วุตฺโตฯ

[864] ปสํสามุเขน นินฺทนนฺติ ปสํสาวตฺถุโต ขิปนํ พหิ ฉฑฺฑนํ ยถา ‘‘อทายกํ อโห ทานปตี’’ติฯ

[865] คเวสนกมฺมนฺติ อปฺปเกน ลาเภน มหนฺตสฺส ปริเยสนกพฺยาปาโรฯ

[866] โปกฺขรํ วุจฺจติ สุนฺทรํ, วณฺณสฺส สุนฺทรภาโว วณฺณปาริปูรี โหตีติ อาห ‘‘วณฺณปาริปูรี วา วณฺณโปกฺขรตา’’ติฯ

[879] เสยฺยมานาทินิทฺเทเสสูติ ‘‘ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ มาโน’’ติอาทินา (วิภ. 869) นิทฺทิฏฺเฐสุ นวสุ มานนิทฺเทเสสุฯ ‘‘เสยฺยาทิปุคฺคโล’’ติ อิทํ ตตฺถ ปาฬิยํ เสยฺยาทีนํ นวนฺนํ ปุคฺคลานํ อามฏฺฐตฺตา วุตฺตํฯ อิธ ปน ปุคฺคลามสเน สติ เสยฺยปุคฺคโล จ อามสิตพฺโพ สิยาฯ เตเนวาห ‘‘เสยฺยมานภาเวปี’’ติฯ เสยฺยมานภาเวปีติ ปิ-สทฺโท อากฑฺฒโก อเสยฺยมานนิทฺเทเสปิ ปุคฺคลามสนสฺส กตตฺตาฯ ยสฺส กสฺสจีติ เสยฺยาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺสฯ

[880] ปุริมมานสฺสาติ ปุพฺเพ ปวตฺตสฺส สทิสมานสฺส, หีนมานสฺส วา, สทิสมานวเสเนว ปน ปาฬิ อาคตาฯ

[881] ‘‘มิคานํ โกตฺถุโก อนฺโต, ปกฺขีนํ ปน วายโส’’ติ (ชา. 1.3.135) วจนโต อาห ‘‘ปกฺขิชาตีสุ วายโส อนฺโต ลามโก’’ติฯ

[882] วิราคนฺติ อรหตฺตํฯ

[883] มานสมฺปยุตฺตจฺฉนฺโท ตณฺหาฉนฺโทฯ มานสภาวํ อนุคโต เสยฺยาทิโต สมฺปคฺคณฺหนวเสน ปวตฺโต มานสมฺปยุตฺตกตฺตุกมฺยตาฉนฺโท วา มานจฺฉนฺโท

[884] ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิลมฺพเน นิปฺผาเทตพฺเพฯ ยุตฺตํ อนุจฺฉวิกํฯ มุตฺตํ วิสฺสฏฺฐํฯ สิลิฏฺฐํ สหิตํ, อตฺถทฺวยวิภาวกํ วาฯ

[888] อนุทฺทยสฺเสวาติ เมตฺตายนฺตสฺส วิย อนุกมฺปนฺตสฺส วิย วิกปฺปนาติ อาห ‘‘สหนนฺทิตาทิกสฺสา’’ติ, เมตฺตาทิปติรูเปน ปวตฺตเคหสิตสิเนหสฺสาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ตาทิโส ราโค’’ติฯ อตฺโถ ยุชฺชตีติ เอวมฺปิ ‘‘ตตฺถา’’ติ ปาฬิปทสฺส อตฺโถ ยุชฺชติฯ ปรานุทฺทยตาเหตุโก หิ ปรานุทฺทยตาสหิโต โส วิตกฺโกติฯ

[890] กามคุณปาริปูริยา เยภุยฺเยน โลโก สมฺภาเวตีติ อาห ‘‘อนวญฺญตฺตตฺถเมว กามคุเณ จ ปตฺเถตี’’ติฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[891] พนฺธตีติ กุชฺฌนาการํ พนฺธติ ฆเฏติฯ อุปนาโห หิ อาฆาตวตฺถุนา จิตฺตํ พนฺธนฺโต วิย โหติ, ยโต อญฺญถา ปวตฺติตฺวาปิ อวิทิเต อุปนาเห อาฆาตวตฺถุสนฺนิสฺสิโตว โหติฯ