เมนู

ปฐมพลนิทฺเทสวณฺณนา

[809] ฐานนฺติ อฏฺฐานํ, อนุปลพฺภนตฺโถ อยมกาโรติ อาห ‘‘อวิชฺชมานํ ฐานํ อฏฺฐาน’’นฺติฯ อภาวตฺโถ วา, น อญฺญปฏิปกฺขาทิอตฺโถติ อาห ‘‘นตฺถิ ฐานนฺติ วา อฏฺฐาน’’นฺติฯ โก ปเนตสฺส อตฺถทฺวยสฺส วิเสโสติ? ปฐโม เหตุปจฺจเยหิ อนุปลพฺภมานตํ วทติ, ทุติโย สพฺเพน สพฺพํ อภาวนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ตณฺหุปาทานาทีนมฺปิ สุขโต อุปคมนสฺส เหตุภาเว ทิฏฺฐิวิปลฺลาสสฺส โส สาติสโย อสุเขปิ ทฬฺหํ ปวตฺตาปนโตติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสว…เป.… อธิปฺเปต’’นฺติฯ ‘‘อตฺตทิฏฺฐิวเสนา’’ติ กสฺมา วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, นนุ อริยสาวกสฺส สพฺพาปิ ทิฏฺฐิโย นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, อตฺตทิฏฺฐิสนฺนิสฺสยา ปน สพฺพทิฏฺฐิโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตทิฏฺฐิวเสนาติ ปธานทิฏฺฐิมาหา’’ติ วุตฺตํฯ เภทานุรูปสฺส วตฺถุโนฯ เภทานุรูเปน ‘‘อธมฺเม ธมฺโม’’ติอาทินยปฺปวตฺเตนฯ

โส เอวาติ โย ลิงฺเค อปริวตฺเต ตสฺมิํ อตฺตภาเว ภวงฺคชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ, โส เอวฯ ตญฺหิ อุปาทาย เอกชาติสมญฺญา, น เจตฺถ ภาวกลาปชีวิตินฺทฺริยสฺส วเสน โจทนา กาตพฺพา ตทญฺญสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ ตญฺหิ ตตฺถ อวิจฺเฉทวุตฺติยา ปพนฺธโวหารํ ลภติ, อิตรมฺปิ วา ภาวานุปาลนตาสามญฺเญนาติ อโนกาสาว โจทนาฯ

สปตฺตวเสน โยเชตพฺพนฺติ ‘‘สปตฺตํ มาเรมีติ อภิสนฺธินา สปตฺเตน นิปนฺนฏฺฐาเน นิปนฺนํ มนุสฺสภูโต มนุสฺสภูตํ มาตรํ ปิตรํ วา มาเรนฺโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ สพฺพตฺถาติ จตูสุปิ วิกปฺเปสุฯ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตนฺติ ปุพฺพภาคิโย มรณาธิปฺปาโยฯ อปฺปมาณํ เตน อตฺถสิทฺธิยา อภาวโตฯ ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหตีติ เอตฺถ ยถา อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุตฺตมฺปิ ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ปุถุชฺชนทานเมว โหติ, เอวํ มรณาธิปฺปาเยน ปุถุชฺชนกาเล ปหาเร ทินฺเน อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว ปหาเรน มเต กสฺมา อรหนฺตฆาโตเยว โหติ, น ปุถุชฺชนฆาโตติ? วิเสสสมฺภวโตฯ ยถา หิ ทานํ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจาคมตฺเตน โหติ, น เอวํ วโธฯ โส หิ ปาโณ, ปาณสญฺญิตา, วธกเจตนา, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ องฺคานํ ปาริปูริยาว โหติ, น อปาริปูริยาฯ ตสฺมา อรหตฺตํ ปตฺตสฺเสว มรณนฺติ อรหนฺตฆาโตเยว โหติ , น ปุถุชฺชนฆาโตฯ ยสฺมา ปน ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ ยํ สนฺตานํ อารพฺภ มารณิจฺฉา, ตสฺส ปุถุชฺชนขีณาสวภาเวน ปโยคมรณกฺขณานํ วเสน สติปิ สนฺตานเภเท อเภโทเยวฯ ยทา จ อตฺถสิทฺธิ, ตทา ขีณาสวภาโวฯ

ตสฺมา อรหนฺตฆาโตว โหตีติ นิจฺฉิตํฯ กถํ ปเนตฺถ วธกเจตนา วตฺตมานวิสยา สิยาติ อาห ‘‘วธกจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณมฺปิ…เป.… ปวตฺตตี’’ติฯ ตตฺถ ปพนฺธวิจฺเฉทวเสนาติ เยน ปพนฺโธ วิจฺฉิชฺชติ, ตาทิสํ ปโยคํ นิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถฯ เตน ยทา ปพนฺธวิจฺเฉโท, ตทา อรหาติ ยถาวุตฺตํ อรหนฺตฆาตํ ปติฏฺฐาเปติฯ น เอวนฺติ ยถา กาลนฺตราเปกฺขกิจฺจสิทฺธํ วธกจิตฺตํ, น เอวํ จาคเจตนาฯ ‘‘สา หี’’ติอาทินา จาคเจตนาย กาลนฺตรานเปกฺขกิจฺจสิทฺธิตํเยว วิภาเวติฯ อญฺญสกกรณนฺติ อตฺตโต วินิโมเจตฺวา อญฺญสฺส ทกฺขิเณยฺยสฺส สนฺตกภาวกรณํฯ ตสฺสาติ จชิตพฺพสฺส วตฺถุโนฯ ยสฺสาติ ยสฺส ปุถุชฺชนสฺสฯ ตสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ, สเจปิ อรหตฺตํ ปตฺวา เตน ปริภุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

‘‘กปฺปวินาเส’’ติ อิทํ ‘‘สณฺฐหนฺเต กปฺเป’’ติ วุตฺตตฺตา มหากปฺปวินาสํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กปฺปฏฺฐกถาย น สเมตี’’ติ เอตฺถ อายุกปฺปสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อายุกปฺโป เจตฺถ อวีจิยํ นิพฺพตฺตสตฺตานํ อนฺตรกปฺปปริมาณํ ปรมายุ เวทิตพฺพํฯ ตญฺหิ สนฺธาย ‘‘เอกํ กปฺปํ อสีติภาเค กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาล’’นฺติ (กถา. อฏฺฐ. 654-657) วุตฺตํฯ ตยิทํ ‘‘เอกํ กปฺป’’นฺติ ยทิ เอกํ มหากปฺปนฺติ อตฺโถ, ตถา สติ วีสติอนฺตรกปฺปปริมาโณ เอโก อสงฺเขฺยยฺยกปฺโปติ วุตฺตํ โหติฯ อถ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปนฺติ อตฺโถ, สพฺพถาปิ ‘‘จตุสฏฺฐิ อนฺตรกปฺปา’’ติ วจเนน วิรุชฺฌตีติ วีมํสิตพฺพํฯ ยถา ปน กปฺปฏฺฐกถาย อยํ อฏฺฐกถา สเมติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กปฺปวินาเสเยวาติ ปนา’’ติอาทิมาหฯ

ปกตตฺโต วา อปาราชิโกฯ สมานสํวาสโก กมฺมลทฺธีนํ วเสน อนานาสํวาสโกติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานตํ ปฏิเสเธตฺวาติ โยชนาฯ ตตฺถ ปฏิเสเธตฺวาติ ‘‘ปุคฺคโล ปน นิยโต นาม นตฺถี’’ติ เอวํ ปฏิเสเธตฺวาฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมานํ วิย สภาวโต’’ติฯ ปญฺญตฺติมตฺตญฺเหตํ มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมนิสฺสยํ, ยทิทํ นิยโต ปุคฺคโลติ ยถาปุจฺฉิตนฺติ ‘‘กิํ ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’’ติอาทินา ปุจฺฉิตปฺปการํ นิยามกเหตุํฯ เยนาติ เยน อุปริมคฺคตฺตยวิปสฺสนาญาเณนฯ

นิยตานิยตเภทนฺติ โสตาปนฺนาทินิยตเภทํ, สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิอนิยตเภทญฺจฯ โสตาปนฺโน เอว หิ เอโก สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอโก โกลํโกโล นาม, เอโก เอกพีชี นามาติ โสตาปนฺนสฺส นิยตภาโว วุตฺโตติ อาห ‘‘โสตาปนฺโน จ นิยโต’’ติฯ พฺยติเรกตฺโถ หิ อยํ -สทฺโทฯ ตโต ปุพฺเพติ โสตาปตฺติมคฺคโต ปุพฺเพฯ ‘‘ปุพฺพเหตุกิจฺจํ นตฺถี’’ติ อิทํ โสตาปนฺนสฺส นิยตตาย วุตฺตตฺตา วกฺขมานญฺจ โทสํ หทเย ฐเปตฺวา วุตฺตํฯ อุปริมคฺคานํ สอุปนิสฺสยตฺเต ปฐมมคฺคสฺสาปิ สอุปนิสฺสยตา สิทฺธา เอวาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิฯ ตญฺจ นิยตตฺตํฯ อสฺสาติ โสตาปตฺติมคฺคสฺสฯ

เตเนว ขีณาติ โสตาปตฺติมคฺเคเนว ขีณาฯ การณุปจฺเฉเทน หิ ผลุปจฺเฉโท สิยาฯ ตโตติ สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิโตฯ สาติ สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิตาฯ ปวตฺติโตติ วิปากปฺปพนฺธโตฯ เตนาติ โสตาปตฺติมคฺเคนฯ วุฏฺฐาเนติ วุฏฺฐาเน สติฯ การเณน วินา ผลํ นตฺถีติ อาห ‘‘สกฺกาย…เป.… ภวิตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘นามกรณนิมิตฺตโต’’ติ อิมินา นามกรณเหตุตาย นิยามกตํ วิภาเวติ เอกพีชิอาทิสมญฺญานํ อนฺวตฺถสญฺญาภาวโตฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนา…เป.… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ

อาทิ-สทฺเทน ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีตีภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติอาทีนิ (มหาว. 11; กถา. 405; ม. นิ. 1.285) สงฺคยฺหนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘สทิโส เม น วิชฺชติ, เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ (มหาว. 11; กถา. 405; ม. นิ. 1.285)ฯ ‘อตฺเถตรหิ อญฺเญ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภควตา สมสมา สมฺโพธิย’นฺติ เอวํ ปุฏฺโฐ อหํ, ภนฺเต, ‘โน’ติ วเทยฺย’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 3.161) วจเนหิ อิมิสฺสา โลกธาตุยา วิย อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อญฺญิสฺสา โลกธาตุยา อุปฺปาโท นิวาริโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ วิชฺชมาเน ‘‘สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติอาทิ สกฺกา วตฺตุํฯ ยํ ปน วทนฺติ ‘‘โลกธาตุวิเสสาเปกฺขาย วุตฺต’’นฺติ, ตมฺปิ นตฺถิ ตถา วิเสสนสฺส อภาวโต, พุทฺธานุภาวสฺส จ อสมตฺถภาววิภาวนโตฯ อาณาเขตฺตกิตฺตนญฺเจตฺถ ธมฺมตาทสฺสนตฺถํฯ

สกฺโกติ หิ ภควา ยตฺถ ยตฺถ อิจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺถ อาณํ วตฺเตตุํฯ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ จ อิทํ พุทฺธเขตฺตภูตาย โลกธาตุยา ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถายมตฺโถ – พุทฺธเขตฺตภูตา เอกาวายํ โลกธาตุฯ ตตฺถ เอกสฺมิํ กาเล เอโก เอว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺชตีติฯ เตนาห ‘‘พุทฺธเขตฺต…เป.… อธิปฺปาโย’’ติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อุปสมฺปทาธีนํ ปาติโมกฺขํ, อุปสมฺปทา จ ปพฺพชฺชาธีนา, ตสฺมาฯ ปาติโมกฺเข สิทฺเธ, สิทฺธาสุ ตาสุ ปพฺพชฺชูปสมฺปทาสุฯ ตโต ปรํ วินฏฺฐํ นาม โหตีติ ปจฺฉิมปฏิเวธโต ปรํ ปฏิเวธสาสนํ, ปจฺฉิมสีลเภทโต จ ปรํ ปฏิปตฺติสาสนํ วินฏฺฐํ นาม โหตีติ สาสนภาวสามญฺเญน ปน อุภยํ เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺฉิม…เป.… เอกโต กตฺวา’’ติ อาหฯ

ปริเทวนการุญฺญนฺติ ปริเทวเนน กรุณายิตพฺพตา กรุณายนาฯ

ธมฺมานํ สภาววิเสโส น สกฺกา ธาเรตุํ, ยโต ปารมีปวิจยาทีสุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวีกมฺโป อโหสิ, อภิสมฺโพธิทิวเส จ ฐเปตฺวา ปุพฺพุตฺตรทิสาภาเค โพธิรุกฺขมูเล ภูมิภาโค มหาปุริสํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ, อญฺญทตฺถุ เอกปสฺเส ปกฺขิตฺตอติภารภริตนาวา วิย จกฺกวาฬคพฺโภ วิปริวตฺโตฯ ‘‘สมุปฺปาทิกา’’ติ วตฺตพฺเพ ส-กาเร อ-การสฺส อา-กาโร, เอกสฺส จ ป-การสฺส โลโป กโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมํ อุทฺธํ ปชฺชตีติ สามุปาทิกา’’ติฯ สมํ อุปาทิยตีติ วา สมุปาทา, สมุปาทา เอว สามุปาทิกา, สมุปาหินีติ อตฺโถฯ

สนฺตติขณวเสนาติ สนฺตติวเสน อายูหนสมงฺคิตา, สปุพฺพปจฺฉาภาคสฺส คหณวเสน เจตนากฺขณวเสน เจตนาสมงฺคิตาติ โยเชตพฺพาฯ เอกสฺมิํ อุปฏฺฐิเต ปจฺจยวเสน ตทญฺญสฺส อุปฏฺฐานํ ปริวตฺตนํฯ

ปฐมพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยพลนิทฺเทสวณฺณนา

[810] โภเค ภุญฺชิตุํ น ชานาติ, วินาเสตีติ โยชนาฯ

ลหุปริวตฺติตาย ชีวิตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

อทาสิ ปยุตฺตวาจาย อุปฺปนฺนนฺติ อธิปฺปาเยนฯ

สมฺมาปโยเคนาติ สมฺมาปฏิปตฺติยาฯ

ทุติยพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจมพลนิทฺเทสวณฺณนา

[813] ธาตุสภาโวติ ภูตาทิสงฺขาตธาตูนํ สภาโวฯ สภาควเสน ผลภูเตนฯ อชฺฌาสยธาตุปริจฺฉินฺทนโตติ อชฺฌาสยสภาวสฺส ‘‘หีนํ, ปณีต’’นฺติ วา ปริจฺฉิชฺช ชานนโต, วุฏฺฐินิมิตฺเตน วิย มโหเฆน อุปริเมฆวุฏฺฐิยาฯ

ปญฺจมพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉฏฺฐพลนิทฺเทสวณฺณนา

สทฺทตฺโถ สมฺภวติ สมาสนฺเตเนว ตถา สทฺทสิทฺธิโตฯ เตสนฺติ ปโรปรานํ วิสทาวิสทานํ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํฯ เอวญฺจ กตฺวาติ อาสยาทิโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตโต จ อธิมุตฺติเภทสฺส วิสิฏฺฐสภาวตฺตา เอวฯ

[815] ‘‘เก ปน เต อริยาวาสา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เต สุตฺเตเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ, ภิกฺขเว’’ติอาทิปาฬิํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ วุตฺตา’’ติ นิคเมตฺวา ปุน มคฺคาธิคเมเนว เตสํ อธิคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิตเรติ ฉฬงฺคสมนฺนาคมเอการกฺขาสงฺขายปฏิเสวนาทโยฯ

[816] อารมฺมณสนฺตานานุสยเนสูติ อารมฺมณานุสยนํ, สนฺตานานุสยนนฺติ ทฺวีสุ อนุสยเนสุฯ