อาปาถมตฺตนฺติ อาปาถคมนมตฺตํ อารมฺมณปจฺจยภาวมตฺตํฯ อญฺญนฺติ ‘‘รูปํ นีล’’นฺติ เอวมาทิธมฺมวิเสสํฯ เตนาห ‘‘ธมฺมสภาว’’นฺติฯ รูปนฺติ จ น คณฺหาตีติ รูปารมฺมณมฺปิ สมานํ ‘‘รูปํ นาเมต’’นฺติ น คณฺหาติฯ ตถา จาหุ เอเก ‘‘จกฺขุวิญฺญาณสมงฺคี นีลํ วิชานาติ, โน ตุ นีล’’นฺติฯ รูปนีลาทิอากาโร รูปารมฺมณรูปาทานาการปญฺญตฺติฯ ตชฺชาปญฺญตฺติ เหสา ยถา อนิจฺจตาทิฯ สาติสยํ สวิตกฺกสวิจารตฺตาฯ ตโต อญฺญนฺติ สทฺทารมฺมณโต อญฺญํ นามปญฺญตฺติอารมฺมณํ, อญฺญถา สหุปฺปตฺติปฏิเสโธ น สมฺภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

มโนทฺวาเรปีติ น ปญฺจทฺวาเรเยว ทุติเย โมฆวาเร, อถ โข มโนทฺวาเรปิฯ อาวชฺชนํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ…เป.… ทฏฺฐพฺพํ เอกจิตฺตกฺขณิกสฺส อาวชฺชนสฺส อุปฺปตฺติยํ ตถา อสมฺภวโตฯ

ตสฺสาติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาย ปญฺญายฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[767] อธิกรเณสูติ ปทตฺเถสุฯ อญฺญตฺร สภาวํ คเหตฺวาติ อตฺถสทฺทสฺส ตตฺถ ปวตฺตนาการทสฺสนํ, เตน อตฺถสทฺทสฺส สภาวตฺถตํ ทสฺเสติฯ อธิกรณวเสน ลิงฺคปริวตฺติํ คจฺฉติฯ ‘‘อภิเธยฺยานุรูปํ ลิงฺควจนานี’’ติ หิ สทฺทวิทู วทนฺติฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ติกนิทฺเทสวณฺณนา

[768] ปริปาจิเตสูติ สาธิเตสุฯ ‘‘วิหิเตสู’’ติ เอตฺถ ทุทฺธาทีสุ วิย ภูตกาลตา นาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘วิสยวิเสสนมตฺตเมวา’’ติฯ ‘‘กมฺมํ, สิปฺป’’นฺติ ปญฺญา การณูปจาเรน วุตฺตาติ อาห ‘‘ปญฺญา เอว วา…เป.… เวทิตพฺพา’’ติฯ

กุสลํ กมฺมํ สกํ เอกนฺตํ หิตสุขาวหตฺตาฯ ตปฺปฏิปกฺขตฺตา อิตรํ อกุสลํ กมฺมํ โนสกํฯ สจฺจปฏิเวธานุโลมนํ สจฺจานุโลมนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตปฺปฏิเวธปจฺจยภาเวนา’’ติฯ มคฺคสจฺจสฺส อนุโลมนโต วา สจฺจานุโลมิกตา, ตถา ปรมตฺถสจฺจสฺส อนุโลมนโตฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘มคฺคสจฺจสฺสา’’ติอาทิฯ ปญฺญา วุตฺตา ปญฺญาวิสเย ปญฺญากิจฺจสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ‘‘โยควิหิเตสู’’ติอาทินา วุตฺตภูมินิทฺเทโส, ‘‘กมฺมสฺสกตํ สจฺจานุโลมิก’’นฺติ วุตฺตสรูปนิทฺเทโส, ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการนิทฺเทโส จ ยถาวุตฺตา…เป.… นิทฺเทสาฯ ‘‘โยควิหิเตสุ กมฺมายตเนสุ ขนฺติํ, กมฺมสฺสกตํ ขนฺติํ, ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติ ขนฺติ’’นฺติอาทินา ขนฺติอาทิปเทหิ โยเชตพฺพาฯ โอโลกนํ ปจฺจกฺขกรณํฯ ธมฺมา โอโลกนํ ขมนฺตีติ ปญฺญาย ตโทโลกนสมตฺถตมาหฯ

[769] มุญฺจตีติ ปชหติฯ อารพฺภ-กิริยาย อธิฏฺฐานํ สมงฺคิภาโว, อธิกรณํ ปฏฺฐปนนฺติ อาห ‘‘มุญฺจ…เป.… วตฺตุํ ยุตฺต’’นฺติฯ

[770] ปญฺจสีลทสสีลานิ กมฺมวฏฺเฏกเทสภูตานิ สนฺธาย เตสํ ธมฺมฏฺฐิติยํ สมวโรโธ วุตฺโตฯ สติปิ สวเนติ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา (อ. นิ. 8.39; กตา. 480) ตถาคตโต สวเน สติปิฯ ภิกฺขุอาทีนมฺปิ ตํ วุตฺตํ อธิสีลปญฺญาปนํ วิย น พุทฺธาเวณิกนฺติฯ

อธิปญฺญานิพฺพตฺเตสูติ ฐเปตฺวา อธิปญฺญํ ตทญฺเญสุ มคฺคผลธมฺเมสุฯ ตทธิฏฺฐาเนสูติ ตสฺสา อธิปญฺญาย อธิฏฺฐาเนสุ วิปสฺสนาธมฺเมสุฯ

[771] อปายุปฺปาทนํ อวฑฺฒินิพฺพตฺตนํฯ ตสฺมิํเยว ฐาเนติ ตสฺมิํเยว ขเณฯ

ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[793] ปริตสฺสนํ ปริตฺตาโส, จิตฺตุตฺราโส จาติ ‘‘น ปริตสฺสตี’’ติ ปทสฺส ‘‘น ปตฺเถติ น อุตฺตสตี’’ติ อตฺถมาหฯ