เมนู

[751] สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยปจฺจยตาย, อารมฺมณสฺส ปวตฺติฏฺฐานตาย โอกาสฏฺโฐ เวทิตพฺโพฯ นเหตาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อเหตุกา’’ติอาทิกํ สพฺพํ เอกวิเธน ญาณวตฺถุํ สงฺคณฺหาติฯ เอกํ นเหตูติ นเหตุตาย เอกํ ปญฺจวิญฺญาณํ นเหตูติ วุตฺตา เตสํ นเหตุตาฯ เอกนฺตาเหตุภาเวน หิ เต เอกปฺปการาวาติฯ อญฺญมฺปีติ อเหตุกาทิฯ อวิตถสามญฺญยุตฺตนฺติ เตเนว อเหตุกตาทินา ยถาภูเตน สมานภาเวน ยุตฺตํฯ ญาณารมฺมณนฺติ ญาณสฺส อารมฺมณํ ยถาวุตฺตปญฺจวิญฺญาณาทิฯ วตฺถุวิภาวนาติ ปญฺจวิญฺญาณาทิกสฺส ญาณวตฺถุสฺส ยถาวุตฺตวิเสเสน วิภาวนา ปกาสนา ปญฺญาฯ

โอสานทุกสฺสาติ ‘‘อตฺถชาปิกา ปญฺญา, ชาปิตตฺถา ปญฺญา’’ติ อิมสฺส ทุกสฺสฯ ทุกมาติกา ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺตทุกมาติกาติ อาห ‘‘ทุกมาติกํ อนิสฺสายา’’ติฯ

‘‘จินฺตามยา ปญฺญา’’ติอาทิกา ติกมาติกํ อนิสฺสาย วุตฺตาติ อาห ‘‘เอวํ ติกานุรูเปหีติ เอตฺถาปิ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ยทิปิ ชาป-สทฺโท พฺยตฺตวจเน, มานเส จ ปวตฺตติ, ชนนตฺเถปิ ปน ทฏฺฐพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทาน’’นฺติอาทิฯ กุสลปญฺญา วิปากสงฺขาตสฺส, กิริยปญฺญา ปริกมฺมาทิภูตา อตฺตนา นิพฺพตฺเตตพฺพผลสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส นิพฺพตฺตนโต อตฺถชาปิกาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อตฺถชาปิกา การณคตา ปญฺญา’’ติฯ วิปากปญฺญา, กิริยปญฺญา จ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ตํตํวิปากาทิอตฺถํ ชาเปติ ชเนตีติ อาห ‘‘ชาปิโต ชนิโต อตฺโถ เอติสฺสาติ ชาปิตตฺถา’’ติฯ สติปิ สหชาตานํ ปจฺจยภาเว วิปากกิริยปญฺญา น กุสลา วิย วิปากานํ นิปฺปริยาเยน การณโวหารํ ลภตีติ อาห ‘‘การณปญฺญาสทิสี’’ติฯ วิภาวนตฺเถน ปญฺญา อารมฺมณํ วิย สมฺปยุตฺเตปิ ปกาเสติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ผลปฺปกาสนภูตา’’ติฯ ยโต สา อาโลโกภาสปชฺโชตปริยาเยหิ วิภาวิตาฯ

10. ทสกมาติกาวณฺณนา

[760] ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ ภวปจฺจยา…เป.… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป.… นิโรธธมฺม’’นฺติ (สํ. นิ. 2.34) เอวมาคตานิ สตฺตสตฺตติ ญาณานิฯ ‘‘ชรามรเณ ญาณํ, ชรามรณสมุทเย ญาณํ, ชรามรณนิโรเธ ญาณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํฯ ชาติยา ญาณํ…เป.… สงฺขาเรสุ ญาณํ…เป.… ปฏิปทาย ญาณ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.33) เอวมาคตานิ จตุจตฺตารีสํ ญาณานิฯ สุตมยญาณาทีนิ อนาวรณญาณปริโยสานานิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. มาติกา 1.1 อาทโย) อาคตานิ เตสตฺตติ ญาณานิฯ เตนาห ‘‘เตสตฺตติ ปน…เป.… น สํยุตฺตเก’’ติฯ ‘‘สํยุตฺตเก’’ติ วา อิทํ ‘‘สตฺตสตฺตติ ญาณานี’’ติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, น ‘‘เตสตฺตตี’’ติ อิมินาฯ อญฺญตฺถ นิกฺเขปกณฺฑาทีสุฯ ยถา สมฺมาปฏิเวธาภาวโต มิจฺฉาญาณาทิ ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย อารมฺมเณ จญฺจลํ โหติ, น เอวํ โหติ ยถาภูตาวโพธกํ ญาณนฺติ อาห ‘‘ยาถาวปฏิเวธโต สยญฺจ อกมฺปิย’’นฺติฯ อธิพลกรณํ อุปตฺถมฺภนนฺติ ตํ ปุคฺคเล อาโรเปนฺโต อาห ‘‘ปุคฺคลญฺจ…เป.… กโรตี’’ติฯ วิสภาคธมฺเมสุ วา อกมฺปิยตฺโถ, สภาคธมฺเมสุ อุปตฺถมฺภนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อภิมุขํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘อุปคจฺฉนฺตี’’ติ ปทสฺส อตฺถวจนํฯ อุปคมนญฺเจตฺถ สพฺพญฺญุตาย ปฏิชานนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิชานนวเสนา’’ติฯ อฏฺฐ วา ปริสา อุปสงฺกมนฺตีติ เอตฺถาปิ ปฏิชานนวเสน สพฺพญฺญุตนฺติ โยเชตพฺพํฯ อฏฺฐสุ ปริสาสุ ทสฺสิตอกมฺปิยญาณยุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

ผลสมฺปตฺติปวตฺตีติ สปฺปุริสูปนิสฺสยาทีนํ การณสมฺปตฺตีนํ ผลภูตาย ปติรูปเทสวาสอตฺตสมฺมาปณิธิอาทิสมฺปตฺติยา ปวตฺตนํฯ อาทิ-สทฺเทน สุตฺตเสสา สงฺคหิตาฯ ตตฺถ สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิเกฯ

กสฺมา ปเนตฺถ สมาเน อตฺถกิจฺเจ ปฏิเวธญาณสฺส วิย เทสนาญาณสฺสาปิ ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานตา น วุตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิเวธนิฏฺฐตฺตา’’ติอาทิ ปฏิเวธนิฏฺฐตฺตาติ ปฏิเวธสฺส ปริโยสานตฺตาฯ เตนาติ ปฏิเวธปริโยสานภูเตน อรหตฺตมคฺคญาเณนฯ ตทธิคเมน หิ สมฺปตฺตสกลสพฺพญฺญุคุโณ ภควา อนนฺตปฏิภาโน อนุปมาย พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสตุํ สมตฺโถ อโหสิฯ ‘‘ปฏิลทฺธสฺสาปี’’ติ อิมินา สพฺพถา ลภาปกสฺส ปฏิเวธานุรูปตา เทสนาญาณสฺส อสกฺกุเณยฺยาติ ทีเปติ, เตน จ ปฏิเวธนมตฺเตเนตฺถ อตฺถสิทฺธีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘เทสนาญาณสฺสา’’ติอาทิฯ

หานภาคิยธมฺมนฺติ วา หานภาคิยภาวสฺส การณํฯ กามสหคตสญฺญาทิธมฺมนฺติ กามคุณารมฺมณํ สญฺญามนสิการาทิํฯ ปุพฺเพว กตาภิสงฺขาราทินฺติ ‘‘จนฺเท วา สูริเย วา เอตฺตกํ คเต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติอาทินา สมาปชฺชนโต ปุพฺเพ ปวตฺตจิตฺตาภิสงฺขารปริกมฺมาทิํฯ

ตทภาวคฺคหเณนาติ กิเลสาวรณาภาวคฺคหเณนฯ ฐิตินฺติ อตฺถิภาวํฯ ตพฺพิปรีตายาติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ ฐานาภาวนฺติ อปฺปวตฺติํ, นตฺถิภาวํ วาฯ อุปรีติ อิมิสฺสา พลานํ อนุกฺกมกถาย อุปริ อนนฺตรเมวฯ วิปากาวรณาภาวทสฺสนาทิกสฺสาติ อาทิ-สทฺเทน กมฺมาวรณาภาวทสฺสนํ สงฺคณฺหาติฯ อิตรนฺติ อธิคมสฺส อฏฺฐานทสฺสนํฯ ตํสหิตานํ ธาตูนนฺติ ราคาทิสหิตานํ สภาวานํฯ เวมตฺตตา จ เตสํ ปจฺจยวิเสสสิทฺเธน อวตฺถาทิวิเสเสน เวทิตพฺพาฯ จริยาเหตูนนฺติ ราคาทิจริยาการณภูตานํ ธมฺมานํฯ

1. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[761] อยํ วิเสโสติ สมาเนปิ นยทฺวยสฺส เตสํ อเหตุภาวาทิทีปเน เอกสฺส เหตุภาวาทิปฏิเสธตา, อิตรสฺส ราสนฺตราสงฺคโหติ อิทํ นานากรณํฯ เอกาย ชาติยาติ อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนสฺส เอกสฺส ภวสฺสฯ ตทนฺโตคธตายาติ คติอนฺโตคธตายฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตํตํคติจุติภเวสุฯ

[762] ตถาติ อญฺญทฺวารารมฺมณตายฯ ขีราทีนํ…เป.… วิลกฺขณตาติ ยถา ขีรสฺส ทธิภาเวน, ทธิโน ตกฺกภาเวน วิลกฺขณตาปตฺติ, น เอวํ ปญฺจวิญฺญาณานํ นเหตุภาวาทิโต อญฺญสฺส สภาวาปตฺติ อตฺถีติ อตฺโถฯ