นิทฺเทสวณฺณนา

[509] ทิฏฺฐตฺตาติ สยมฺภูญาเณน สจฺฉิกตตฺตาฯ ขนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สยมฺภูญาเณน สจฺฉิกรณวเสเนว หิ ภควโต ขมนรุจฺจนาทโย, น อญฺเญสํ วิย อนุสฺสวาการปริวิตกฺกาทิมุเขนฯ อวิปรีตฏฺโฐ เอกนฺตนิยฺยานฏฺเฐน เวทิตพฺโพฯ สิกฺขิยมาโนติ สิกฺขาย ปฏิปชฺชิยมาโน ฯ สิกฺขิตพฺพานิ สิกฺขาปทานีติ สิกฺขาปทปาฬิํ วทติฯ ขนฺธตฺตยนฺติ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยํฯ ‘‘สพฺพปาปสฺส…เป.… พุทฺธาน สาสน’’นฺติ (ธ. ป. 183; ที. นิ. 1.90; เนตฺติ. 30) วจนโต อาห ‘‘อนุสาสนทานภูตํ สิกฺขตฺตย’’นฺติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา ปจฺจยตฺตาติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา เอกนฺตเหตุภาวโตฯ เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺฐีติ กมฺมสฺสกตาสมฺมาทิฏฺฐิ, กมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐิ จฯ ผลการโณปจาเรหีติ ผลูปจาเรน สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยตฺตา, การณูปจาเรน สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคมตฺตาฯ กุสลธมฺเมหิ อตฺตโน เอกเทสภูเตหีติ สมฺมาทิฏฺฐิธมฺเม สนฺธายาหฯ กุสลปญฺญาวิญฺญาณานํ วา ปชานนวิชานนวเสน ทสฺสนํ ทิฏฺฐีติฯ เตน อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อุปจริตตํ ทสฺเสติฯ วินยนกิริยตฺตาติ เทสนาภูตํ สิกฺขตฺตยมาหฯ ธมฺเมนาติ ธมฺมโต อนเปเตนฯ อวิสมสภาเวนาติ อวิสเมน สภาเวน, สเมนาติ อตฺโถฯ

[510] อนญฺญตฺเถนาติ ครหาทิอญฺญตฺถรหิเตน สกตฺเถนฯ ภินฺนปฏธเรติ ภิกฺขุสารุปฺปวเสน ปญฺจขณฺฑาทินา เฉเทน ฉินฺนจีวรธเรฯ

เภทนปริยายวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา กิเลสานํ ปหานา กิเลสานํ เภทา ภิกฺขูติ วุตฺตํ โหติฯ

คุณวเสนาติ เสกฺขธมฺมาทิคุณานํ วเสนฯ เตน ภาวตฺถโต ภิกฺขุสทฺโท ทสฺสิโต โหติฯ

อิทํ ทฺวยนฺติ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา ปรโต สงฺคหทสฺสนวเสน วุตฺตํ ‘‘เสกฺโข’’ติอาทิกํ วจนทฺวยํฯ อิมินาติ ‘‘เสกฺโข ภิกฺขุ ภินฺนตฺตา ปาปกาน’’นฺติ ปทานํ อตฺถทสฺสเนนฯ น สเมติ เสกฺขอเสกฺขปุถุชฺชนาเสกฺขทีปนโตฯ ตทิทนฺติ ปฐมทฺวยํฯ นิปฺปริยายทสฺสนํ อริยานํ , อเสกฺขานํเยว จ เสกฺขภินฺนกิเลสภาวทีปนโตฯ วุตฺโตติ ปฏิญฺญาวจนํ, สจฺจํ วุตฺโตติ อตฺโถฯ น ปน อิธาธิปฺเปโต อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺสิตตฺตาฯ

ภควโต วจนนฺติ อุปสมฺปทากมฺมวาจมาหฯ ตทนุรูปนฺติ ตทนุจฺฉวิกํ, ยถาวุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ปริสาวตฺถุสีมาสมฺปตฺติโย ‘‘สมคฺเคน สงฺเฆน อกุปฺเปนา’’ติ (วิภ. 510) อิมินา ปกาสิตาติ ‘‘ฐานารห’’นฺติ ปทสฺส ‘‘อนูน…เป.… อวุตฺต’’นฺติ เอตฺตกเมว อตฺถมาหฯ

[511] อวีติกฺกมนวิรติภาวโตติ อวีติกฺกมสมาทานภูตา วิรตีติ กตฺวา วาริตฺตสีลํ ปตฺวา วิรติ เอว ปธานนฺติ เจตนาสีลสฺสปิ ปริยายตา วุตฺตาฯ ‘‘นครวฑฺฒกี วตฺถุวิชฺชาจริโย’’ติ อิทํ อิธาธิปฺเปตนครวฑฺฒกีทสฺสนํฯ วตฺถุวิชฺชา, ปาสาทวิชฺชาติ ทุวิธา หิ วฑฺฒกีวิชฺชาฯ เลหิตพฺพนฺติ สายิตพฺพํฯ จุพิตพฺพนฺติ ปาตพฺพํฯ

อินฺทฺริยสํวราหารตฺตาติ อินฺทฺริยสํวรเหตุกตฺตาฯ ปาติโมกฺขสีลํ สิกฺขาปทสีลํ น ปกติสีลาทิเกน คยฺหตีติ อาห ‘‘ปาติโมกฺขโต อญฺญํ สีลํ กายิกอวีติกฺกมาทิคฺคหเณน คหิต’’นฺติฯ ตํ ปน ปาติโมกฺขสีเลน น สงฺคยฺหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ, กายิกวาจสิกสํวรสฺส ตพฺพินิมุตฺตสฺส อภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺต’’นฺติ อาหฯ

ตตฺถ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – กิเลสานํ พลวภาวโต, ปาปกิริยาย สุกรภาวโต, ปุญฺญกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโน, อนิจฺจตาย วา ภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏิยนฺตํ วิย อนวฏฺฐาเนน ปริพฺภมนโต คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส ปาตนสีโลติ ปาตี, สตฺตสนฺตาโน, จิตฺตเมว วาฯ ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํฯ จิตฺตสฺส หิ วิโมกฺเขน สตฺโตปิ ‘‘วิมุตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.100), ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ (มหาว. 28) จฯ อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาตีฯ ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. 2.124; 3.99; 5.520; กถา. 75) หิ วุตฺตํฯ ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสํกิเลสตฺตยโต โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺขํฯ ‘‘กณฺเฐกาโฬ’’ติอาทีนํ วิย ตสฺส สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขติ ปาติ, จิตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จิตฺเตน นียติ โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 1.62)ฯ

ตสฺส ปาติโน โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺขํฯ ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข วา สํสารทุกฺเข วาติ ปาตี, ตณฺหาทิสํกิเลโสฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ (สํ. นิ. 1.55-57), ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อิติวุ. 15; มหานิ. 191; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถา นิทฺเทส 107) จ อาทิฯ ตโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺขํฯ

อถ วา ปตติ เอตฺถาติ ปาตีนิ, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสุ กุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ (สํ. นิ. 1.70; สุ. นิ. 171)ฯ ตโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺขํฯ

อถ วา ปาโต วินิปาโต อสฺส อตฺถีติ ปาตี, สํสาโร, ตโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺขํฯ

อถ วา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร ภควา ‘‘ปตี’’ติ วุจฺจติ, มุจฺจติ เอเตนาติ โมกฺโข, ปติโน โมกฺโข เตน ปญฺญตฺตตฺตาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺขํฯ สพฺพคุณานํ วา มูลภาวโต อุตฺตมฏฺเฐน ปติ จ โส ยถาวุตฺเตนตฺเถน โมกฺโข จาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺขํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺขนฺติ มุขเมตํ ปมุขเมต’’นฺติ (มหาว. 135) วิตฺถาโรฯ

อถ วา ป-อิติ ปกาเร, อตีติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ปกาเรหิ อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํฯ อิทญฺหิ สีลํ สยํ ตทงฺควเสน, สมาธิสหิตํ ปญฺญาสหิตญฺจ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ ปาติโมกฺขํฯ ปติ ปติ โมกฺโขติ วา ปติโมกฺโข, ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต ปจฺเจกํ โมกฺโขติ อตฺโถ, ปติโมกฺโขเยว ปาติโมกฺขํฯ โมกฺโข วา นิพฺพานํ, ตสฺส โมกฺขสฺส ปฏิพิมฺพภูโตติ ปติโมกฺขํฯ สีลสํวโร หิ นิพฺเพธภาคิโย สูริยสฺส อรุณุคฺคมนํ วิย นิพฺพานสฺส อุทยภูโต ตปฺปฏิภาโค วิย โหติ ยถารหํ กิเลสนิพฺพาปนโตติ ปติโมกฺขํ, ปติโมกฺขํเยว ปาติโมกฺขํฯ

อถ วา โมกฺขํ ปติ วตฺตติ, โมกฺขาภิมุขนฺติ วา ปติโมกฺขํ, ปติโมกฺขํเยว ปาติโมกฺขนฺติฯ อิทมฺปิ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส มุขมตฺตทสฺสนเมวฯ สพฺพากอาเรน ปน ชินปาติโมกฺโข ภควาว อนวชฺชปติโมกฺขํ ปาติโมกฺขํ สํวณฺเณยฺยฯ

[513] ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนกรณภูตํ เอตสฺส อตฺถีติ ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนํฯ ครุภณฺฑนฺตรภูตํ ถาวราทิฯ อูนกํ น วฏฺฏตีติ ผาติกมฺมํ วุตฺตํฯ อติเรกคฺฆนกํ, ตทคฺฆนกเมว วา วฏฺฏตีติฯ ยถาวุตฺตนฺติ โปกฺขรณิโต ปํสุอุทฺธรณาทิถาวรกมฺมํฯ

ธาเรติ, โปเสติ วา ปเรสํ ทารเกฯ

คิหีนํ กริยมานํ วุตฺตํ, น สงฺฆสฺส, คณสฺส วาติ อตฺโถฯ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑนฺติ อุตฺตรปทโลปํ, ปุริมปเท อุตฺตรปทโลปญฺจ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปิณฺฑตฺถ’’นฺติอาทิฯ อโยนิโส วิจารณํ อยาถาวปฏิปตฺติฯ

[514] คจฺฉนฺติ ยถาสกํ วิสเย ปวตฺตนฺตีติ คาโว, จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิฯ

วิธุนนํ ปปฺโผฏนํ, ปวาหนนฺติ อตฺโถฯ

[515] ยถา กรณตฺโถ กรณียสทฺโท, เอวํ วิกิรณตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘วิกฺขิปิตพฺพานี’’ติ, วิทฺธํสิตพฺพานีติ อตฺโถฯ สํยมนียานิ วา สํยมกรณียานิ, ‘‘น ปุน เอวํ กโรมี’’ติ อตฺตโน ทหนํ มนสา อธิฏฺฐานํ สํยมนํ, สํยมนกรณียานิ สํวรกรณียานีติ จิตฺตมตฺตายตฺตา เอว สํยมสํวรา อาจริเยน อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อนาปตฺติคมนียานี’’ติ ฯ อนฺเตวาสิกตฺเถโร ปน เทสนาปิ จิตฺตุปฺปาทมนสิกาเรหิ วินา น โหตีติ เทสนาวิสุทฺธิํ นิสฺสรณํ วทติฯ

[516] ‘‘อลงฺกโต เจปิ…เป.… ส ภิกฺขู’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 142) วิย อิธาปิ คุณโต ภิกฺขุ อธิปฺเปโตฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘อิธ ภิกฺขูติ ปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนโต เอวมาหา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 355)ฯ

ยตฺตกํ เอเกน ปุคฺคเลน อเสเสตฺวา สมาทาตุํ สกฺกา, ตํ สนฺธายาห ‘‘เยน สมาทาเนน สพฺพาปิ สิกฺขา สมาทินฺนา โหนฺตี’’ติ ยถา อุปสมฺปทาปาริปูริยา อเสสํ อุปสมฺปนฺนสิกฺขาสมาทานํฯ ตนฺติ สมาทานํฯ อเนเกสูติ วิสุํ วิสุํ สมาทาเนสุฯ ยถา สมาทินฺนาย สิกฺขาย สพฺเพน สพฺพํ อวีติกฺกมนํ สิกฺขิตพฺพากาโร, เอวํ สติ วีติกฺกเม เทสนาคามินิยา เทสนา, วุฏฺฐานคามินิยา วุฏฺฐานํ ตทุปายภูตํ ปาริวาสิกวตฺตจรณาทีติ วุตฺตํ ‘‘อวีติ…เป.… อากาเรนา’’ติฯ ยํ สิกฺขาปทํ ปมาเทน วีติกฺกนฺตํ, ตํ สิกฺขิยมานํ น โหตีติ เสสิตํ นาม โหตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมนวเสน เสสสฺสา’’ติฯ

[519] จิตฺตปริโสธนภาวนาติ จิตฺตสฺส ปริโสธนภูตา อาวรณียธมฺมวิกฺขมฺภิกา สมาธิวิปสฺสนาภาวนา จิตฺตปริโสธนภาวนาฯ สุปฺปปริคฺคาหกนฺติ นิทฺทาปริคฺคาหกํฯ อิทนฺติ อิทํ อพฺโพกิณฺณภวงฺโคตฺตรณสงฺขาตํ กิริยมยจิตฺตานํ อปฺปวตฺตนํ สุปฺปํ นามฯ อิโต ภวงฺโคตฺตรณโตฯ ปุพฺเพ อิโต กิริยมยจิตฺตปฺปวตฺติโต ปรญฺจ นตฺถิฯ อยํ กายกิลมโถ, ถินมิทฺธญฺจ เอตสฺส สุตฺตสฺส ปจฺจโยฯ

[522] สติปฏฺฐานาทโยติ สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทา, เอกจฺเจ จ มคฺคธมฺมา สห น ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ปาฬิยํ น วุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เอเต ตาว เอกสฺมิํ อารมฺมเณ สห น ปวตฺตนฺตีติ น คณฺเหยฺยุํ, อินฺทฺริยพลานิ กสฺมา น คหิตานีติ อาห ‘‘ปวตฺต…เป.… โหนฺตี’’ติฯ เอวมฺปิ สทฺธินฺทฺริยพลานิ โพชฺฌงฺเคหิ น สงฺคยฺหนฺตีติ กถํ เตสํ ตทนฺโตคธตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปีติ…เป.… วุตฺตตฺตา’’ติฯ

[523] สมนฺตโตติ สพฺพภาเคสุ สพฺเพสุ อภิกฺกมาทีสุ, สพฺพภาคโต วา เตสุ เอว อภิกฺกมาทีสุ อตฺถานตฺถาทิสพฺพภาคโต สพฺพาการโตฯ สมฺมาติ อวิปรีตํ โยนิโสฯ สมนฺติ อวิสมํ, อิฏฺฐาทิอารมฺมเณ ราคาทิวิสมรหิตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

ภิกฺขา จรียติ เอตฺถาติ ภิกฺขาจาโร, ภิกฺขาย จรณฏฺฐานํ, โส เอว โคจโร, ภิกฺขาย จรณเมว วา สมฺปชญฺญสฺส วิสยภาวโต โคจโร, ตสฺมิํ ภิกฺขาจารโคจเรฯ โส ปน อภิกฺกมาทิเภทภินฺนนฺติ วิเสสนวเสน วุตฺตํ ‘‘อภิกฺกมาทีสุ ปนา’’ติฯ

กมฺมฏฺฐานสงฺขาเตติ โยคกมฺมสฺส ภาวนาย ปวตฺติฏฺฐานสงฺขาเต อารมฺมเณ, ภาวนากมฺเมเยว วา, โยคิโน สุขวิเสสเหตุตาย วา กมฺมฏฺฐานสงฺขาเต สมฺปชญฺญสฺส วิสยภาเวน โคจเรฯ อภิกฺกมาทีสูติ อภิกฺกมปฏิกฺกมาทีสุ เจว จีวรปารุปนาทีสุ จฯ อสมฺมุยฺหนํ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว เตสํ ปวตฺติ, น อญฺญถาติ ยาถาวโต ชานนํฯ

กมฺมฏฺฐานํ ปธานํ กตฺวาติ จีวรปารุปนาทิสรีรปริหรณกิจฺจกาเลปิ กมฺมฏฺฐานมนสิการเมว ปธานํ กตฺวาฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อุสฺสุกฺกชาโต หุตฺวา อติวิย มํ ยาจสิ, ยสฺมา จ ชีวิตนฺตรายานํ ทุชฺชานตํ วทสิ, อินฺทฺริยานิ จ เต ปริปากํ คตานิ, ตสฺมาฯ ติหาติ นิปาตมตฺตํฯ เต ตยาฯ เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพาการํ วทติฯ สิกฺขิตพฺพนฺติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ ติสฺสนฺนมฺปิ สิกฺขานํ วเสน สิกฺขนํ กาตพฺพํฯ ยถา ปน สิกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตนฺติ รูปายตเน จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐมตฺตํฯ ยถา หิ จกฺขุวิญฺญาณํ รูเป รูปมตฺตเมว ปสฺสติ, น นิจฺจาทิสภาวํ, เอวํ เสสตํทฺวาริกวิญฺญาเณหิปิ เม เอตฺถ ทิฏฺฐมตฺตเมว ภวิสฺสตีติ สิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาณํ, รูเป รูปวิชานนนฺติ อตฺโถฯ มตฺตาติ ปมาณํฯ ทิฏฺฐํ มตฺตา เอตสฺสาติ ทิฏฺฐมตฺตํ, จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว เม จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อาปาถคเต รูเป จกฺขุวิญฺญาณํ น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ ราคาทิวิรเหน จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว เม ชวนํ ภวิสฺสติ, จกฺขุวิญฺญาณปฺปมาเณเนว นํ ฐเปสฺสามีติฯ อถ วา ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐรูปํฯ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐํ นาม ตตฺเถว อุปฺปนฺนํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนสงฺขาตํ จิตฺตตฺตยํฯ ยถา ตํ น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ อาปาถคเต รูเป เตเนว สมฺปฏิจฺฉนาทิปฺปมาเณน ชวนํ อุปฺปาเทสฺสามิ, นาสฺส ตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ ทสฺสามีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอส นโย สุตมุเตสุฯ มุตนฺติ จ ตทารมฺมณวิญฺญาเณหิ สทฺธิํ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ เวทิตพฺพํฯ วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตนฺติ เอตฺถ ปน วิญฺญาตํ นาม มโนทฺวาราวชฺชเนน วิญฺญาตารมฺมณํ, ตสฺมิํ วิญฺญาเตฯ วิญฺญาตมตฺตนฺติ อาวชฺชนปฺปมาณํฯ

ยถา อาวชฺชนํ น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ อทตฺวา อาวชฺชนปฺปมาเณเนว จิตฺตํ ฐเปสฺสามีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอวญฺหิ เต พาหิย สิกฺขิตพฺพนฺติ เอวํ อิมาย ปฏิปทาย ตยา พาหิย ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนุปวตฺตนวเสน สิกฺขิตพฺพํฯ อิติ ภควา พาหิยสฺส สํขิตฺตรุจิตาย ฉหิ วิญฺญาณกาเยหิ สทฺธิํ ฉฬารมฺมณเภทภินฺนํ วิปสฺสนาวิสยํ ทิฏฺฐาทีหิ จตูหิ โกฏฺฐาเสหิ วิภชิตฺวา ตตฺถสฺส ญาตตีรณปริญฺญํ ทสฺเสติฯ

กถํ? เอตฺถ หิ รูปายตนํ ปสฺสิตพฺพฏฺเฐน ทิฏฺฐํ นาม, จกฺขุวิญฺญาณํ ปน สทฺธิํ ตํทฺวาริกวิญฺญาเณหิ ทสฺสนฏฺเฐน, ตทุภยมฺปิ ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานํ ธมฺมมตฺตเมว, น เอตฺถ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วาฯ ยโต ตํ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขํ, อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตาติ กุโต ตตฺถ ปณฺฑิตสฺส รชฺชนาทีนํ โอกาโสติ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโยฯ เอส นโย สุตาทีสุปิฯ

อิทานิ ญาตตีรณปริญฺญาสุ ปติฏฺฐิตสฺส อุปริ สห ผเลน ปหานปริญฺญํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยโต โข เต พาหิยา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยโตติ ยทา, ยสฺมา วาฯ เตติ ตวฯ ตโตติ ตทา, ตสฺมา วาฯ เตนาติ เตน ทิฏฺฐาทินา, ทิฏฺฐาทิปฏิพทฺเธน วา ราคาทินาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – พาหิย, ตว ยสฺมิํ กาเล, เยน วา การเณน ทิฏฺฐาทีสุ มยา วุตฺตวิธิํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส อวิปรีตสภาวาวโพเธน ทิฏฺฐาทิมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตสฺมิํ กาเล, เตน วา การเณน ตฺวํ เตน ทิฏฺฐาทิปฏิพทฺเธน ราคาทินา สห น ภวิสฺสสิ, รตฺโต วา ทุฏฺโฐ วา มูฬฺโห วา น ภวิสฺสสิ ปหีนราคาทิกตฺตา, เตน วา ทิฏฺฐาทินา สห ปฏิพทฺโธ น ภวิสฺสสีติฯ ตโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถาติ ยทา, ยสฺมา วา ตฺวํ เตน ราเคน วา รตฺโต, โทเสน วา ทุฏฺโฐ, โมเหน วา มูฬฺโห น ภวิสฺสสิ, ตทา, ตสฺมา วา ตฺวํ ตตฺถ ทิฏฺฐาทิเก น ภวิสฺสสิ, ตสฺมิํ ทิฏฺเฐ วา สุตมุตวิญฺญาเต วา ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ (มหาว. 21) ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ อลฺลีโน ปติฏฺฐิโต น ภวิสฺสสิฯ เอตฺตาวตา ปหานปริญฺญํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ขีณาสวภูมิ ทสฺสิตาฯ ตโต ตฺวํ, พาหิย, เนวิธ, น หุรํ, น อุภยมนฺตเรนาติ ยทา ตฺวํ, พาหิย, เตน ราคาทินา ตตฺถ ทิฏฺฐาทีสุ ปฏิพทฺโธ น ภวิสฺสสิ, ตทา ตฺวํ เนว อิธ โลเก, น ปรโลเก, น อุภยตฺถ โหสิฯ

เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ กิเลสทุกฺขสฺส, วฏฺฏทุกฺขสฺส จ อยเมว อนฺโต อยํ ปริจฺเฉโท ปริวฏุมภาโวติ อยเมว หิ เอตฺถ อตฺโถ ฯ เย ปน ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ ปทํ คเหตฺวา อนฺตราภวํ นาม อิจฺฉนฺติ, เตสํ ตํ มิจฺฉาฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อนฺตราภวกถายํ (กถา. 505 อาทโย ) อาวิ ภวิสฺสติฯ

เอเตสนฺติ อติหรณวีติหรณานํฯ

‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทินา ปญฺจวิญฺญาณวีถิยํ ปุเรตรํ ปวตฺตอโยนิโสมนสิการวเสน อาวชฺชนาทีนํ อโยนิโส อาวชฺชนาทินา อิฏฺฐาทิอารมฺมเณ โลภาทิปฺปวตฺติมตฺตํ โหติ, น ปน อิตฺถิปุริสาทิวิกปฺปคาโห, มโนทฺวาเรเยว ปน โส โหตีติ ทสฺเสติฯ ตสฺสาติ ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ รชฺชนาทิกสฺสฯ ภวงฺคาทีติ ภวงฺคอาวชฺชนทสฺสนานิ, สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนปญฺจทฺวาริกชวนญฺจฯ อปุพฺพติตฺตรตาวเสนาติ อปุพฺพตาอิตฺตรภาวานํ วเสนฯ

อติหรตีติ มุขทฺวารํ อติกฺกมิตฺวา หรติฯ ตํตํวิชานนนิปฺผาทโกติ ตสฺส ตสฺส ปริเยสนาทิวิสยสฺส, วิชานนสฺส จ นิปฺผาทโกฯ เยน หิ ปโยเคน ปริเยสนาทิ นิปฺผชฺชติ, โส ตพฺพิสยํ วิชานนมฺปิ นิปฺผาเทติ นาม โหติฯ สมฺมาปฏิปตฺตินฺติ ธมฺเมสุ อวิปรีตปฏิปตฺติํ ยถาภูตาวโพธํฯ

คมเนปีติ คมนปโยเคปิฯ อติหรณํ ยถาฐิตสฺเสว กายสฺส อิจฺฉิตเทสาภิมุขกรณํฯ คมนํ เทสนฺตรุปฺปตฺติฯ วกฺขมาโนติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ…เป.… อทฺธาคมนวเสน กถิโตฯ คเต ฐิเต นิสินฺเนติ เอตฺถ วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารอิริยาปถวเสน กถิโต’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 523) วกฺขมาโน วิเสโสฯ

ปวตฺเตติ จงฺกมาทีสุ ปวตฺเต รูปารูปธมฺเมฯ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อนิจฺจาทิโตฯ

กายิกกิริยาทินิพฺพตฺตกชวนํ ผลูปจาเรน ‘‘กายาทิกิริยามย’’นฺติ วุตฺตํฯ กิริยาสมุฏฺฐิตตฺตาติ ปน การณูปจาเรนฯ

[526] กมฺมฏฺฐานอุปาสนสฺสาติ กมฺมฏฺฐานภาวนายฯ โยคปถนฺติ ภาวนาโยคฺคกิริยาย ปวตฺตนมคฺคํฯ

[537] กายาทีสูติ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุฯ สุฏฺฐุ ปวตฺติยาติ อสุภานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺติยาฯ

นิยฺยานสภาโว สมฺมาสติตา เอว ฯ อุปฏฺฐานนฺติ สติํ กิจฺจโต ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ ยถาวุตฺโต ปริคฺคโห ชาโต เอติสฺสาติ ปริคฺคหิตา, ตํ ปริคฺคหิตํ นิยฺยานภูตํ สติํ กตฺวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[542-3] ปกุปฺปนํ อิธ วิการาปตฺติภาโวฯ

[550] ตปฺปฏิปกฺขสญฺญาติ ถินมิทฺธปฏิปกฺขสญฺญาฯ สา อตฺถโต ตทงฺคาทิวเสน ถินมิทฺธวิโนทนาการปฺปวตฺตา กุสลวิตกฺกสมฺปยุตฺตสญฺญา, ตถาภูโต วา จิตฺตุปฺปาโท สญฺญาสีเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

[553] สารมฺภนฺติ อารมฺภวนฺตํ, สหารมฺภนฺติ อตฺโถฯ นิราวรณาโภคา ถินมิทฺธนฺธการวิคเมน นิราวรณสมนฺนาหารสญฺญาฯ วิวฏา อปฺปฏิจฺฉาทนาฯ

[564] ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหตี’’ติอาทีสุ (วิภ. 511)ฯ

[588] ยถา เกนจิ นิกฺกุชฺชิตํ ‘‘อิทํ นาเมต’’นฺติ ปกติญาเณน น ญายติ, เอวํ สพฺพปฺปกาเรน อวิทิตํ นิกฺกุชฺชิตํ วิย โหตีติ อาห ‘‘สพฺพถา อญฺญาตตา นิกฺกุชฺชิตภาโว’’ติฯ นิรวเสสปริจฺฉินฺทนาภาโวติ ทุวิญฺเญยฺยตาย นิรวเสสโต ปริจฺฉินฺทิตพฺพตาภาโว, ปริจฺฉินฺทิกาภาโว วาฯ เอกเทเสเนว หิ คมฺภีรํ ญายติฯ

อาจิกฺขนฺตีติอาทิโต ปริพฺยตฺตํ กเถนฺติฯ เทเสนฺตีติ อุปทิสนวเสน วทนฺติ, ปโพเธนฺติ วาฯ ปญฺญาเปนฺตีติ ปชานาเปนฺติ, สํปกาเสนฺตีติ อตฺโถฯ ปฏฺฐเปนฺตีติ ปกาเรหิ อสงฺกรโต ฐเปนฺติฯ วิวรนฺตีติ วิวฏํ กโรนฺติฯ วิภชนฺตีติ วิภตฺตํ กโรนฺติฯ อุตฺตานีกโรนฺตีติ อนุตฺตานํ คมฺภีรํ อุตฺตานํ ปากฏํ กโรนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘ปญฺญาเปนฺตี’’ติอาทีหิ ฉหิ ปเทหิ อตฺถปทานิ ทสฺสิตานิฯ ‘‘อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺตี’’ติ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ พฺยญฺชนปทานีติ เอวํ อตฺถพฺยญฺชนปทสมฺปนฺนาย อุฬาราย ปสํสาย ปสํสนํ ทสฺเสติฯ ยํ ปเนเตสุ อตฺถพฺยญฺชนปเทสุ วตฺตพฺพํ, ตํ เนตฺติอฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 23 อาทโย) วิตฺถารโต วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[602] เอตฺเถว โยเชตพฺพํ ตสฺส เหฏฺฐาภูมิสมติกฺกมนมุเขน ภูมิวิเสสาธิคมุปายทีปนโตฯ สพฺพตฺถาปีติ ‘‘รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา, อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ สพฺเพสุปิ สมติกฺกมวจเนสุฯ

[610] ตํเยว อากาสํ ผุฏํ วิญฺญาณนฺติ ตํเยว กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ‘‘อนนฺต’’นฺติ มนสิกาเรน ผุฏํ ผริตฺวา ฐิตํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ มนสิ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุติยวิกปฺเป ปน สามญฺญโชตนา วิเสเส ติฏฺฐตีติ ‘‘ผุฏ’’นฺติ อิมินา วิญฺญาณเมว วุตฺตนฺติ ผุฏํ วิญฺญาณนฺติ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณมาหฯ ตญฺหิ อากาสสฺส สผรณกวิญฺญาณํฯ วิญฺญาเณนาติ จ กรณตฺเถ กรณวจนํ, ตญฺจ ทุติยารุปฺปวิญฺญาณํ วทตีติ อาห ‘‘วิญฺญาณญฺจายตนวิญฺญาเณน มนสิ กโรตี’’ติฯ เตนาติ ปฐมารุปฺปวิญฺญาเณนฯ คหิตาการนฺติ อนนฺตผรณวเสน คหิตาการํฯ มนสิ กโรตีติ ทุติยารุปฺปปริกมฺมมนสิกาเรน มนสิ กโรติฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตาการํ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปฐมารุปฺปวิญฺญาเณน อนนฺตผรณวเสน โย คหิตากาโร, ตํ มนสิ กโรนฺตํเยวฯ ตํ วิญฺญาณนฺติ ตํ ทุติยารุปฺปวิญฺญาณํฯ อนนฺตํ ผรตีติ ‘‘อนนฺต’’นฺติ ผรติ, ตสฺมา ทุติโยเยวตฺโถ ยุตฺโตติฯ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กโรติฯ ตํผรณาการสหิตนฺติ ตสฺมิํ อากาเส ผรณาการสหิตํฯ วิญฺญาณนฺติ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํฯ

[615] ปุพฺเพติ ทุติยารุปฺปปริกมฺมกาเลฯ ยํ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ มนสิ กตํ, ตํเยว ปฐมารุปฺปวิญฺญาณเมวฯ ตํเยว หิ อภาเวติฯ อารมฺมณาติกฺกมวเสน หิ เอตา สมาปตฺติโย ลทฺธพฺพาติฯ

นิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา