นิพฺพานารมฺมณกรเณน โคตฺรภุกฺขเณ กิเลสกฺขยปฺปตฺติ ปนสฺส อาปนฺนาติ มญฺญมาโน อาห ‘‘ตฺวํ อขีเณสุเยวา’’ติอาทิฯ นนุ อารมฺมณกรณมตฺเตน กิเลสกฺขโย อนุปฺปตฺโตติ น สกฺกา วตฺตุํฯ จิตฺตญฺหิ อตีตานาคตาทิสพฺพํ อาลมฺเพติ, น นิปฺผนฺนเมวาติ โคตฺรภุปิ มคฺเคน กิเลสานํ ยา อนุปฺปตฺติธมฺมตา กาตพฺพา, ตํ อารพฺภ ปวตฺติสฺสตีติ? น, อปฺปตฺตนิพฺพานสฺส นิพฺพานารมฺมณญาณาภาวโตฯ น หิ อญฺญธมฺมา วิย นิพฺพานํ, ตํ ปน อติคมฺภีรตฺตา อปฺปตฺเตน อาลมฺพิตุํ น สกฺกาฯ ตสฺมา เตน โคตฺรภุนา ปตฺตพฺเพน ติกาลิกสภาวาติกฺกนฺตคมฺภีรภาเวน ภวิตพฺพํ, กิเลสกฺขยมตฺตตํ วา อิจฺฉโต โคตฺรภุโต ปุเรตรํ นิปฺผนฺเนน กิเลสกฺขเยนฯ เตนาห ‘‘ตฺวํ อขีเณสุเยว กิเลเสสุ กิเลสกฺขยํ นิพฺพานํ ปญฺญเปสี’’ติฯ อปฺปตฺตกิเลสกฺขยารมฺมณกรเณ หิ สติ โคตฺรภุโต ปุเรตรจิตฺตานิปิ อาลมฺเพยฺยุนฺติฯ

มคฺคสฺส กิเลสกฺขยํ นิพฺพานนฺติ มคฺคสฺส อารมฺมณภูตํ นิพฺพานํ กตมนฺติ อตฺโถฯ มคฺโคติอาทินา ปุริมปุจฺฉาทฺวยเมว วิวรติฯ

น จ กิญฺจีติ รูปาทีสุ นิพฺพานํ กิญฺจิ น โหติ, น จ กทาจิ โหติ, อตีตาทิภาเวน น วตฺตพฺพนฺติ วทนฺติ, ตํ อาคมฺม อวิชฺชาตณฺหานํ กิญฺจิ เอกเทสมตฺตมฺปิ น โหติ, ตเทว ตํ อาคมฺม กทาจิ น จ โหตีติ อตฺโถ ยุตฺโตฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[168] น…เป.… นวตฺตพฺพธมฺมารมฺมณตฺตาติ ยถา สารมฺมณา ปริตฺตาทิภาเวน นวตฺตพฺพํ กิญฺจิ อารมฺมณํ กโรนฺติ, เอวํ กิญฺจิ อาลมฺพนโต น นวตฺตพฺพโกฏฺฐาสํ ภชตีติ อตฺโถฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อายตนวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ธาตุวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[172] ยทิปิ ธาตุสํยุตฺตาทีสุ ‘‘ธาตุนานตฺตํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, กตมญฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? จกฺขุธาตุ…เป.… มโนวิญฺญาณธาตู’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.85) อฏฺฐารส ธาตุโย อาคตา, ตา ปน อภิธมฺเม จ อาคตาติ สาธารณตฺตา อคฺคเหตฺวา สุตฺตนฺเตสฺเวว อาคเต ตโย ธาตุฉกฺเก คเหตฺวา สุตฺตนฺตภาชนียํ วิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพา ธาตุโยติ อฏฺฐารสปิฯ สุญฺเญ สภาวมตฺเต นิรุฬฺโห ธาตุ-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ อสมฺผุฏฺฐธาตูติ จตูหิ มหาภูเตหิ อพฺยาปิตภาโวติ อตฺโถฯ

[173] ปถวีธาตุทฺวยนฺติ อฏฺฐกถายํ ปทุทฺธาโร กโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘ทฺเวย’’นฺติ อาคจฺฉติ, อตฺโถ ปน ยถาวุตฺโตวฯ ทฺวยนฺติ ปน ปาเฐ สติ อยมฺปิ อตฺโถ สมฺภวติฯ ทฺเว อวยวา เอตสฺสาติ ทฺวยํ, ปถวีธาตูนํ ทฺวยํ ปถวีธาตุทฺวยํ, ทฺวินฺนํ ปถวีธาตูนํ สมุทาโยติ อตฺโถฯ ทฺเว เอว วา อวยวา สมุทิตา ทฺวยํ, ปถวีธาตุทฺวยนฺติฯ ‘‘ตตฺถ กตมา ปถวีธาตุ? ปถวีธาตุทฺวยํ, เอสา ปถวีธาตู’’ติ สงฺเขเปน วิสฺสชฺเชติฯ อตฺถิ อชฺฌตฺติกา อตฺถิ พาหิราติ เอตฺถ อชฺฌตฺติกพาหิร-สทฺทา น อชฺฌตฺติกทุเก วิย อชฺฌตฺติกพาหิรายตนวาจกา, นาปิ อชฺฌตฺตตฺติเก วุตฺเตหิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา-สทฺเทหิ สมานตฺถา, อินฺทฺริยพทฺธานินฺทฺริยพทฺธวาจกา ปน เอเตฯ เตน ‘‘สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิยกชฺฌตฺตาติ จ น ปจฺจตฺตํ อตฺตนิ ชาตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข สพฺพสตฺตสนฺตาเนสุ ชาตตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ วจเนน หิ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนตาย อชฺฌตฺติกภาวํ ทสฺเสติ, น ปาฏิปุคฺคลิกตายฯ สภาวาการโตติ อาปาทีหิ วิสิฏฺเฐน อตฺตโน เอว สภาวภูเตน คเหตพฺพากาเรนฯ

เกสา กกฺขฬตฺตลกฺขณาติ กกฺขฬตาธิกตาย วุตฺตาฯ ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโสติ ปถวีโกฏฺฐาสมตฺโต สุญฺโญติ อตฺโถฯ มตฺถลุงฺคํ อฏฺฐิมิญฺชคฺคหเณน คหิตนฺติ อิธ วิสุํ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิมินาติ ‘‘เสยฺยถิทํ เกสา’’ติอาทินาฯ กมฺมํ กตฺวาติ ปโยคํ วีริยํ อายูหนํ วา กตฺวาติ อตฺโถฯ โภคกาเมน กสิยาทีสุ วิย อรหตฺตกาเมน จ อิมสฺมิํ มนสิกาเร กมฺมํ กตฺตพฺพนฺติฯ ปุพฺพปลิโพธาติ อาวาสาทโย ทีฆเกสาทิเก ขุทฺทกปลิโพเธ อปรปลิโพธาติ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตาฯ

วณฺณาทีนํ ปญฺจนฺนํ วเสน มนสิกาโร ธาตุปฏิกูลวณฺณมนสิการานํ สาธารโณ ปุพฺพภาโคติ นิพฺพตฺติตธาตุมนสิการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวสาเน เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ’’ติ อาหฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตาติ การณสฺส จ ผลสฺส จ อพฺยาปารตาย ธาตุมตฺตตํ ทสฺเสติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณาทีนมฺปิ เอวเมว อพฺยาปารตา ทฏฺฐพฺพาฯ น หิ ตานิ, เตสญฺจ การณานิ อาภุชิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ อุปฺปชฺชนฺติ กโรนฺติ จาติฯ ลกฺขณวเสนาติ ‘‘กกฺขฬํ ขริคต’’นฺติอาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

เวกนฺตกํ เอกา โลหชาติฯ นาคนาสิกโลหํ โลหสทิสํ โลหวิชาติ หลิทฺทิวิชาติ วิยฯ ติปุตมฺพาทีหิ มิสฺเสตฺวา กตํ กรเณน นิพฺพตฺตตฺตา กิตฺติมโลหํฯ โมรกฺขาทีนิ เอวํนามาเนเวตานิฯ สามุทฺทิกมุตฺตาติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, สพฺพาปิ ปน มุตฺตา มุตฺตา เอวฯ

[174] อปฺเปตีติ อาโป, อาพนฺธนวเสน เสสภูตตฺตยํ ปาปุณาติ สิเลสตีติ อตฺโถฯ ยูสภูโตติ รสภูโตฯ วกฺกหทยยกนปปฺผาสานิ เตเมนฺตนฺติ เอตฺถ ยกนํ เหฏฺฐาภาคปูรเณน, อิตรานิ เตสํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรเณน เตเมติฯ เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑานิ เตมยมาเนติ เตมกเตมิตพฺพานํ อพฺยาปารสามญฺญนิทสฺสนตฺถาเยว อุปมา ทฏฺฐพฺพา, น ฐานสามญฺญนิทสฺสนตฺถายฯ สนฺนิจิตโลหิเตน เตเมตพฺพานํ เกสญฺจิ เหฏฺฐา, กสฺสจิ อุปริ ฐิตตญฺหิ สติปฏฺฐานวิภงฺเค วกฺขตีติ, ยกนสฺส เหฏฺฐาภาโค ‘‘ฐิตํ มยิ โลหิต’’นฺติ น ชานาติ, วกฺกาทีนิ ‘‘อมฺเห เตมยมานํ โลหิตํ ฐิต’’นฺติ น ชานนฺตีติ เอวํ โยชนา กาตพฺพาฯ ยถา ปน เภสชฺชสิกฺขาปเท นิยโม อตฺถิ ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ ขีร’’นฺติ, เอวมิธ นตฺถิฯ

[175] เตชนวเสนาติ นิสิตภาเวน ติกฺขภาเวนฯ

สรีรสฺส ปกติํ อติกฺกมิตฺวา อุณฺหภาโว สนฺตาโป, สรีรทหนวเสน ปวตฺโต มหาทาโห ปริทาโหฯ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เยน ชีรียตีติ เอกาหิกาทิชรโรเคน ชีรียตีติปิ อตฺโถ ยุชฺชติฯ สตวารํ ตาเปตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสปฺปิ สตโธตสปฺปีติ วทนฺติฯ รสโสณิตเมทมํสนฺหารุอฏฺฐิอฏฺฐิมิญฺชา รสาทโยฯ เกจิ นฺหารุํ อปเนตฺวา สุกฺกํ สตฺตมธาตุํ อโวจุนฺติฯ ปากติโกติ โขภํ อปฺปตฺโต สทา วิชฺชมาโนฯ เปตคฺคิ มุขโต พหิ นิคฺคโตว อิธ คหิโตฯ

[176] วายนวเสนาติ สเวคคมนวเสน, สมุทีรณวเสน วาฯ

[177] อิมินา ยสฺมิํ อากาเส…เป.… ตํ กถิตนฺติ อิทํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสสฺส อกถิตตํ, อชฏากาสสฺส จ กถิตตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ

[179] สุขทุกฺขานํ ผรณภาโว สรีรฏฺฐกอุตุสฺส สุขทุกฺขโผฏฺฐพฺพสมุฏฺฐานปจฺจยภาเวน ยถาพลํ สรีเรกเทสสกลสรีรผรณสมตฺถตาย วุตฺโต, โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อิฏฺฐานิฏฺฐจิตฺตชสมุฏฺฐาปเนน ตเถว ผรณสมตฺถตายฯ เอวํ เอเตสํ สรีรผรณตาย เอกสฺส ฐานํ อิตรํ ปหรติ, อิตรสฺส จ อญฺญนฺติ อญฺญมญฺเญน สปฺปฏิปกฺขตํ ทสฺเสติ, อญฺญมญฺญปฏิปกฺขโอฬาริกปฺปวตฺติ เอว วา เอเตสํ ผรณํฯ วตฺถารมฺมณานิ จ ปพนฺเธน ปวตฺติเหตุภูตานิ ผรณฏฺฐานํ ทฏฺฐพฺพํ, อุภยวโต จ ปุคฺคลสฺส วเสน อยํ สปฺปฏิปกฺขตา ทสฺสิตา สุขทสฺสนียตฺตาฯ

[181] กิเลสกามํ สนฺธายาติ ‘‘สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม’’ติ (มหานิ. 1; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 8) เอตฺถ วุตฺตํ สงฺกปฺปํ สนฺธายาติ อธิปฺปาโยฯ โสปิ หิ วิพาธติ อุปตาเปติ จาติ กิเลสสนฺถวสมฺภวโต กิเลสกาโม วิภตฺโต กิเลสวตฺถุสมฺภวโต วาฯ กามปฏิสํยุตฺตาติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน สมฺปยุตฺตา, กามปฏิพทฺธา วาฯ อญฺเญสุ จ กามปฏิสํยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺเกเยว กาโมปปโท ธาตุสทฺโท นิรุฬฺโห เวทิตพฺโพ วิตกฺกสฺส กามปฺปสงฺคปฺปวตฺติยา สาติสยตฺตาฯ เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุฯ ปรสฺส อตฺตโน จ ทุกฺขายนํ วิหิํสาฯ วิหิํสนฺตีติ หนฺตุํ อิจฺฉนฺติฯ

[182] อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ อภิชฺฌาสํโยเคน กมฺมปถชนนโต อนภิชฺฌากมฺมปถภินฺทนโต จ กามวิตกฺโก ‘‘กมฺมปถเภโท’’ติ วุตฺโต ฯ พฺยาปาโท ปนาติ พฺยาปาทวจเนน พฺยาปาทวิตกฺกํ ทสฺเสติฯ โส หิ พฺยาปาทธาตูติฯ ตถา วิหิํสาย วิหิํสาธาตุยา จ พฺยาปาทวเสน ยถาสมฺภวํ ปาณาติปาตาทิวเสน จ กมฺมปถเภโท โยเชตพฺโพฯ เอตฺถาติ ทฺวีสุ ติเกสุฯ สพฺพกามาวจรสพฺพกุสลสงฺคาหเกหิ อิตเร ทฺเว ทฺเว สงฺคเหตฺวา กถนํ สพฺพสงฺคาหิกกถาฯ เอตฺถาติ ปน เอตสฺมิํ ฉกฺเกติ วุจฺจมาเน กามธาตุวจเนน กามาวจรานํ เนกฺขมฺมธาตุอาทีนญฺจ คหณํ อาปชฺชติฯ

ลภาเปตพฺพาติ จกฺขุธาตาทิภาวํ ลภมานา ธมฺมา นีหริตฺวา ทสฺสเนน ลภาเปตพฺพาฯ จรติ เอตฺถาติ จาโร, กิํ จรติ? สมฺมสนํ, สมฺมสนสฺส จาโร สมฺมสนจาโร, เตภูมกธมฺมานํ อธิวจนํฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[183] จกฺขุสฺสาติ วิเสสการณํ อสาธารณสามิภาเวน นิทฺทิฏฺฐํฯ ตญฺหิ ปุคฺคลนฺตราสาธารณํ นีลาทิสพฺพรูปสาธารณญฺจฯ วิทหตีติ เอวํ เอวญฺจ ตยา ปวตฺติตพฺพนฺติ วินิยุชฺชมานํ วิย อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วิทหตีติ จ ธาตุอตฺโถ เอว วิสิฏฺโฐ อุปสคฺเคน ทีปิโตติ วินาปิ อุปสคฺเคน ธาตูติ เอโส สทฺโท ตมตฺถํ วทตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ กตฺตุกมฺมภาวกรณอธิกรเณสุ ธาตุปทสิทฺธิ โหตีติ ปญฺจปิ เอเต อตฺถา วุตฺตาฯ สุวณฺณรชตาทิธาตุโย สุวณฺณาทีนํ พีชภูตา เสลาทโยฯ

อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยติ เอตฺถาปิ ธาตีติ ธาตูติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ธาตุ-สทฺโท เอว หิ ธารณตฺโถปิ โหตีติฯ กตฺตุอตฺโถปิ จายํ ปุริเมน อสทิโสติ นิสฺสตฺตสภาวมตฺตธารณญฺจ ธาตุ-สทฺทสฺส ปธาโน อตฺโถติ วิสุํ วุตฺโตฯ ธาตุโย วิย ธาตุโยติ เอตฺถ สีห-สทฺโท วิย เกสริมฺหิ นิรุฬฺโห ปุริเสสุ, เสลาวยเวสุ นิรุฬฺโห ธาตุ-สทฺโท จ จกฺขาทีสุ อุปจริโต ทฏฺฐพฺโพฯ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ ญาณเญยฺยานิ, เตสํ อวยวา ตปฺปเภทภูตา ธาตุโย ญาณเญยฺยาวยวาฯ