ปฐมนยวณฺณนา

[466] ปติฏฺฐานํ อิธ สํสาเร อวฏฺฐานํ, ตสฺส มูลํ กิเลสาติ อาห ‘‘กิเลสวเสน ปติฏฺฐาน’’นฺติฯ ปติฏฺฐานาย ปน พฺยาปาราปตฺติ กมฺมนฺติ วุตฺตํ ‘‘อภิสงฺขารวเสน อายูหนา’’ติฯ ยสฺมา กิเลเสสุ ตณฺหาทิฏฺฐิโย ตณฺหาทิฏฺฐิจริตานํ วิเสสโต สํสารนายิกา, กิเลสสหิตเมว จ กมฺมํ ปติฏฺฐานาย โหติ, น เกวลํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐีหิ…เป.… อายูหนา’’ติฯ ตถา ตณฺหาย ภวสฺสาทภาวโต, ทิฏฺฐิยา วิภวาภินนฺทนภูตาย วิภวาภิสงฺขรณภาวโต ‘‘ตณฺหาวเสน ปติฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิวเสน อายูหนา’’ติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐีสุปิ อนฺโตมุขปฺปวตฺตาย ภวทิฏฺฐิยา วิเสสโต สํสาเร อวฏฺฐานํ, ยโต โอลียนาติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘สสฺสตทิฏฺฐิยา ปติฏฺฐาน’’นฺติฯ พหิมุขปฺปวตฺตาปิ วิภวทิฏฺฐิ ภวาภิสงฺขรณํ นาติวตฺตตีติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺเฉททิฏฺฐิยา อายูหนา’’ติฯ ลยาปตฺติ ยถารทฺธสฺส อารมฺภสฺส อนิฏฺฐานํ อนฺโตสงฺโกจภาวโตติ อาห ‘‘ลีนวเสน ปติฏฺฐาน’’นฺติฯ อุทฺธตาปตฺติ อนุปายภูตา พฺยาปาราปตฺติ อสงฺโกจภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจวเสน อายูหนา’’ติฯ ตถา โกสชฺชปกฺขิกตฺตา จ กามสุขานุโยคสฺส อุทฺธจฺจปกฺขิกตฺตา จ อตฺตกิลมถานุโยคสฺส ตทุภยวเสน ปติฏฺฐานายูหนา วุตฺตา, อิตรํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ อิธาติ อิมิสฺสา สมฺโมหวิโนทนิยาฯ อวุตฺตานนฺติ ‘‘กิเลสวเสน ปติฏฺฐาน’’นฺติอาทีนํ วเสน เวทิตพฺพา ปติฏฺฐานายูหนาติ โยชนาฯ

สมปฺปวตฺเต ธมฺเมติ ลีนุทฺธจฺจวิรเหน สมปฺปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺเมฯ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ ปติรูปํ สงฺกเลติ คเณติ ตุเลติฯ เตนาห ‘‘อุปปตฺติโต อิกฺขตี’’ติฯ ตทากาโรติ ปฏิสงฺขานากาโร อุปปตฺติโต อิกฺขนากาโรฯ เอวญฺจ กตฺวาติ ปฏิสงฺขานสภาวตฺตา เอว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺสฯ ปจฺฉิมปจฺฉิมการณภาโวติ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณภาโวฯ ปุริมํ ปุริมญฺหิ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส วิเสสปจฺจโยติฯ

[467] อวิปรีตกายาทิสภาวคฺคหณสมตฺถตาย พลวตี เอว สติฯ ปญฺญา คหิตา สติเนปกฺเกนาติ อตฺโถฯ เอวํจิตฺโตติ เอวํ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตจิตฺโตฯ จิรกตวตฺตาทิวเสนาติ จิรกตวตฺตาทิสีเสนฯ ‘‘วุตฺโต’’ติ อิมินาปิ ‘‘กตฺวา อาห กายวิญฺญตฺติํ…เป.… โกฏฺฐาส’’นฺติ โยชนาฯ

ปเรสนฺติ น อนนฺตรานํฯ สพฺเพสํ…เป.… โยเชตพฺพา ‘‘สพฺเพ โพชฺฌงฺคา สพฺเพสํ ปจฺจยวิเสสา โหนฺติเยวา’’ติฯ กาเมตีติ กาโม, อสฺสาทนวเสน อามสตีติ อามิสํ, กาโมว อามิสนฺติ กามามิสํ, กิเลสกาโมฯ วตฺถุกาโม ปน อามสียตีติ อามิสํฯ เอวํ เสสทฺวยมฺปิฯ เตสุ โลกียนฺติ เอตฺถ สุขวิเสสาติ โลโก, อุปปตฺติวิเสโสฯ วฏฺฏํ สํสาโรฯ กามสฺสาทวเสน ปวตฺโต โลโภ กามามิสํฯ ภววิเสสปตฺถนาวเสน ปวตฺโต โลกามิสํฯ วิภโว นาม กิมตฺถิโย, โก วา ตํ อภิปตฺเถยฺยาติ วฏฺฏานุเคธภูโต โลโภ วฏฺฏามิสนฺติ จ วทนฺติฯ ตทารมฺมณนฺติ ตสฺสา ตณฺหาย อารมฺมณํ, รูปาทิฯ โลกธมฺมา ลาภาทโยฯ วุตฺตาวเสสา สพฺพาว ตณฺหา สํสารชนโก ราโคฯ

ปฐมนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยนยวณฺณนา

[468-9] สพฺเพ สตฺตาติ กามภวาทีสุ, สญฺญีภวาทีสุ, เอกโวการภวาทีสุ จ สพฺพภเวสุ สพฺเพ สตฺตาฯ อาหารโต ฐิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺฐิติกา, ปจฺจยฏฺฐิติกาฯ เยน ปจฺจเยน เต ติฏฺฐนฺติ, โส เอโกว ธมฺโม ญาตปริญฺญาสงฺขาตาย ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ อภิญฺญาย อภิญฺเญยฺโยฯ ทฺเว ธาตุโยติ สงฺขตาสงฺขตธาตุโยฯ ติสฺโส ธาตุโยติ กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตุโยฯ ปญฺจ วิมุตฺตายตนานีติ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.322, 355; อ. นิ. 5.26) อาคตานิ วิมุจฺจนการณานิฯ อนุตฺตริยานีติ ทสฺสนานุตฺตริยาทีนิ ฉ อนุตฺตริยานิฯ นิทฺทสวตฺถูนีติ เยหิ การเณหิ นิทฺทโส โหติ, ตานิ นิทฺทสวตฺถูนิ นามฯ เทสนามตฺตญฺเจตํฯ ขีณาสโว หิ ทสวสฺโส หุตฺวา ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติฯ น เกวลญฺจ ทสวสฺโส, นววสฺโสปิ…เป.… เอกมุหุตฺติโกปิ น โหติเยว ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา, อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน ปเนวํ วุตฺตํฯ ตานิ ปน ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.331) สุตฺเต อาคตานิเยวฯ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตี’’ติอาทีนิ (ที. นิ. 3.360; อ. นิ. 10.106) ทส นิชฺชรวตฺถูนิฯ ขนฺธาทโยติ ขนฺธายตนธาตาทโยฯ วินนฺธนนฺติ ‘‘ภวาทิวินนฺธนฏฺเฐน วานํ วุจฺจติ ตณฺหา’’ติ ทสฺเสติฯ คมนนฺติ อสฺสาทนวเสน อารมฺมเณ ปวตฺติมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปิยรูปสาตรูเปสู’’ติฯ

วิปสฺสนาสหคตนฺติ เวทิตพฺพํ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตาฯ ‘‘มคฺคํ อปฺปตฺตํ กายิกํ วีริย’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา ปน โลกุตฺตรวีริยมฺปิ ปริยาเยน กายิกํ นาม อตฺถีติ ทีปิตํ โหติฯ

รูปาวจเร ปีติสมฺโพชฺฌงฺโคติ น วุจฺจตีติ อาห ‘‘รูปาวจเร…เป.… ปฏิกฺขิตฺตา’’ติฯ ยถา วิปสฺสนาสหคตา ปีติ ปริยาเยน ‘‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รูปาวจเร ปีติ นิพฺเพธภาคิยา วตฺตพฺพา สิยาฯ เอวํ ลพฺภมานาปิ อลพฺภมานํ อุปาทาย น วุตฺตาฯ ‘‘อวิตกฺกอวิจารา’’ติ วิเสสนํ สนฺตปณีตาย ปีติยา ทสฺสนตฺถํฯ โพชฺฌงฺคภูตาติ ปริยายโพชฺฌงฺคภูตาฯ อวิตกฺกอวิจาโร ปีติ…เป.… น วุตฺโต สวิตกฺกสวิจารตฺตา ตสฺสฯ น หิ กามาวจรา อวิตกฺกอวิจารา ปีติ อตฺถิฯ

อิธ วุตฺโต ปริยาเยนาติ อตฺโถฯ มคฺคปฏิเวธานุโลมนโต วิปสฺสนาย วิย ปาทกชฺฌาเนสุปิ สติอาทโย ‘‘โพชฺฌงฺคา’’ตฺเวว วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘นิพฺเพธภาคิยตฺตา น ปฏิกฺขิปิตพฺโพ’’ติฯ เอวํ กสิณชฺฌานาทีสุ โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺตานํ อธิปฺปายํ วตฺวา อนุทฺธรนฺตานํ อธิปฺปายํ วตฺตุํ ‘‘อนุทฺธรนฺตา ปนา’’ติอาทิมาหฯ เต หิ อาสนฺเนกนฺตกิจฺจนิพฺพตฺตีหิ วิปสฺสนากฺขเณ โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, น ฌานกฺขเณ ตทภาวโตฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนากิจฺจสฺส วิย…เป.… น อุทฺธรนฺตี’’ติฯ กสิณนิสฺสนฺโท อรูปานีติ อาห ‘‘ตทายตฺตานี’’ติฯ

ทุติยนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ