‘‘ราสิโต’’ติ อิมมตฺถํ สทฺทตฺถวเสนปิ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺหิ ขนฺธฏฺโฐ นาม ปิณฺฑฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ โกฏฺฐาสฏฺเฐ ขนฺธฏฺเฐ ฉฏฺเฐนปิ ขนฺเธน ภวิตพฺพํฯ นิพฺพานมฺปิ หิ ฉฏฺโฐ โกฏฺฐาโสติฯ ตสฺมา ‘‘ขนฺธฏฺโฐ นาม ราสฏฺโฐ’’ติ ยุตฺตํฯ เยสํ วา อตีตาทิวเสน เภโท อตฺถิ, เตสํ รุปฺปนาทิลกฺขณวเสน ตํตํโกฏฺฐาสตา วุจฺจตีติ เภทรหิตสฺส นิพฺพานสฺส โกฏฺฐาสฏฺเฐน จ ขนฺธภาโว น วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺตาวตาติ อุทฺเทสมตฺเตนาติ อตฺโถฯ จตฺตาโร จ มหาภูตา…เป.… รูปนฺติ เอวํ วิภตฺโตฯ กตฺถาติ เจ? เอกาทสสุ โอกาเสสุฯ อิติ-สทฺเทน นิทสฺสนตฺเถน สพฺโพ วิภชนนโย ทสฺสิโตฯ อิทญฺจ วิภชนํ โอฬาริกาทีสุ จกฺขายตนนฺติอาทิวิภชนญฺจ ยถาสมฺภวํ เอกาทสสุ โอกาเสสุ โยเชตพฺพํ, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีสุปิฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ปน เอกาทโสกาเสสุ ปุริเม โอกาสปญฺจเก ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณ’’นฺติ ฉวิญฺญาณกายวิเสเสน วิภตฺโต, น ตตฺถ มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตูติ วิภชนํ อตฺถิฯ ตํ ปน ทฺวยํ มโนวิญฺญาณนฺติ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ปาฬินเยน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ธมฺมปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ปุน อญฺเญน ปกาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ขนฺธนิทฺเทเสฯ

1. รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[2] ยํ กิญฺจีติ เอตฺถ ยนฺติ สามญฺเญน อนิยมนิทสฺสนํ, กิญฺจีติ ปการนฺตรเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทสฺสนํฯ อุภเยนปิ อตีตํ วา…เป.… สนฺติเก วา อปฺปํ วา พหุํ วา ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา ยํ กิญฺจีติ นปุํสกนิทฺเทสารหํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาตีติ อญฺเญสุปิ นปุํสกนิทฺเทสารเหสุ ปสงฺคํ ทิสฺวา ตสฺส อธิปฺเปตตฺถํ อติจฺจ ปวตฺติโต อติปฺปสงฺคสฺส นิยมนตฺถํ ‘‘รูป’’นฺติ อาหฯ ยํกิญฺจีติ สนิปาตํ ยํ-สทฺทํ กิํ-สทฺทญฺจ อนิยเมกตฺถทีปนวเสน เอกํ ปทนฺติ คเหตฺวา ‘‘ปททฺวเยนปี’’ติ วุตฺตํฯ

กิญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถาติ ตุมฺเหปิ รูปํ รูปนฺติ วเทถ, ตํ เกน การเณน วเทถาติ อตฺโถ, อถ วา เกน การเณน รูปํ, ตํ การณํ วเทถาติ อตฺโถฯ อเถเตสุ ภิกฺขูสุ ตุณฺหีภูเตสุ ภควา อาห ‘‘รุปฺปตีติ โข’’ติอาทิฯ

ภิชฺชตีติ สีตาทิสนฺนิปาเต วิสทิสสนฺตานุปฺปตฺติทสฺสนโต ปุริมสนฺตานสฺส เภทํ สนฺธายาหฯ เภโท จ วิสทิสตาวิการาปตฺตีติ ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ วิการาปตฺติ จ สีตาทิสนฺนิปาเต วิสทิสรูปุปฺปตฺติเยวฯ อรูปกฺขนฺธานํ ปน อติลหุปริวตฺติโต ยถา รูปธมฺมานํ ฐิติกฺขเณ สีตาทีหิ สมาคโม โหติ, เยน ตตฺถ อุตุโน ฐิติปฺปตฺตสฺส ปุริมสทิสสนฺตานุปฺปาทนสมตฺถตา น โหติ อาหาราทิกสฺส วา, เอวํ อญฺเญหิ สมาคโม นตฺถิฯ สงฺฆฏฺฏเนน จ วิการาปตฺติยํ รุปฺปน-สทฺโท นิรุฬฺโห, ตสฺมา อรูปธมฺมานํ สงฺฆฏฺฏนวิรหิตตฺตา รูปธมฺมานํ วิย ปากฏสฺส วิการสฺส อภาวโต จ ‘‘รุปฺปนฺตี’’ติ ‘‘รุปฺปนลกฺขณา’’ติ จ น วุจฺจนฺติฯ ชิฆจฺฉาปิปาสาหิ รุปฺปนญฺจ อุทรคฺคิสนฺนิปาเตน โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ กุปฺปตีติ เอเตน กตฺตุอตฺเถ รูปปทสิทฺธิํ ทสฺเสติ, ฆฏฺฏียติ ปีฬียตีติ เอเตหิ กมฺมตฺเถฯ โกปาทิกิริยาเยว หิ รุปฺปนกิริยาติฯ โส ปน กตฺตุภูโต กมฺมภูโต จ อตฺโถ ภิชฺชมาโน โหตีติ อิมสฺสตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘ภิชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา รุปฺปตีติ รูปนฺติ กมฺมกตฺตุตฺเถ รูปปทสิทฺธิ วุตฺตาฯ วิกาโร หิ รุปฺปนนฺติฯ เตเนว ‘‘ภิชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ กมฺมกตฺตุตฺเถน ภิชฺชติ-สทฺเทน อตฺถํ ทสฺเสติฯ ยํ ปน รุปฺปติ ภิชฺชติ, ตํ ยสฺมา กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, ตสฺมา เอเตหิ จ ปเทหิ ปทตฺโถ ปากโฏ กโตติฯ ‘‘เกนฏฺเฐนา’’ติ ปุจฺฉาสภาควเสน ‘‘รุปฺปนฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ น เกวลํ สทฺทตฺโถเยว รุปฺปนํ, ตสฺส ปนตฺถสฺส ลกฺขณญฺจ โหตีติ อตฺถลกฺขณวเสน ‘‘รุปฺปนลกฺขเณน รูปนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ

ฉิชฺชิตฺวาติ มุจฺฉาปตฺติยา มุจฺจิตฺวา องฺคปจฺจงฺคานํ เฉทนวเสน วา ฉิชฺชิตฺวาฯ อจฺจนฺตขาเรน สีโตทเกนาติ อติสีตภาวเมว สนฺธาย อจฺจนฺตขารตา วุตฺตา สิยาฯ น หิ ตํ กปฺปสณฺฐานํ อุทกํ สมฺปตฺติกรํ ปถวีสนฺธารกํ กปฺปวินาสอุทกํ วิย ขารํ ภวิตุํ อรหติฯ ตถา หิ สติ ปถวี วิลีเยยฺยาติฯ อวีจิมหานิรเยติ สอุสฺสทํ อวีจินิรยํ วุตฺตํฯ เตเนว ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เปตฺติ…เป.… น โหนฺตีติ เอวํวิธาปิ สตฺตา อตฺถีติ อธิปฺปาโย เอวํวิธาเยว โหนฺตีติ นิยมาภาวโตฯ เอวํ กาลกญฺชิกาทีสุปีติฯ สรนฺตา คจฺฉนฺตีติ สรีสป-สทฺทสฺส อตฺถํ วทติฯ

อภิสญฺญูหิตฺวาติ เอตฺถ สมูหํ กตฺวาติปิ อตฺโถฯ เอเตน สพฺพํ รูปํ…เป.… ทสฺสิตํ โหตีติ เอเตน รูปกฺขนฺธ-สทฺทสฺส สมานาธิกรณสมาสภาวํ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘น หิ รูปโต…เป.… อตฺถี’’ติฯ

[3] ปกฺขิปิตฺวาติ เอตฺถ เอกาทโสกาเสสุ รูปํ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ น หิ ตตฺถ มาติกํเยว ปกฺขิปิตฺวา มาติกา ฐปิตา, อถ โข ปกรณปฺปตฺตํ รูปนฺติฯ

อปโร นโย…เป.… เอตฺเถว คณนํ คตนฺติ เอเตน อตีตํเสนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติฯ เยน ปกาเรน คณนํ คตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ สติ มหาภูตุปาทายรูปภาโว อตีตโกฏฺฐาเส คณนสฺส การณนฺติ อาปชฺชติฯ น หิ อตีตํสานํ เวทนาทีนํ นิวตฺตนตฺถํ อิทํ วจนํ ‘‘ยํ รูป’’นฺติ เอเตเนว เตสํ นิวตฺติตตฺตา, นาปิ รูปสฺส อญฺญปฺปการนิวตฺตนตฺถํ สพฺพปฺปการสฺส ตตฺถ คณิตตฺตา, น จ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนาการนิวตฺตนตฺถํ อตีตํสวจเนน ตํนิวตฺตนโตติฯ อถ ปน ยํ อตีตํเสน คณิตํ, ตํ จตฺตาโร จ…เป.… รูปนฺติ เอวํ คณิตนฺติ อยมตฺโถ อธิปฺเปโต, เอวํ สติ คณนนฺตรทสฺสนํ อิทํ สิยา, น อตีตํเสน คณิตปฺปการทสฺสนํ, ตํทสฺสเน ปน สติ ภูตุปาทายรูปปฺปกาเรน อตีตํเส คณิตํ ตํสภาวตฺตาติ อาปนฺนเมว โหติ, น จ เอวํสภาวตา อตีตํเส คณิตตาย การณํ ภวิตุํ อรหติ เอวํสภาวสฺเสว ปจฺจุปฺปนฺนานาคเตสุ คณิตตฺตา สุขาทิสภาวสฺส จ อตีตํเส คณิตตฺตา, ตสฺมา ปุริมนโย เอว ยุตฺโตฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธานิทฺเทเสสุปิ ตาทิโส เอวตฺโถ ลพฺภตีติฯ

สุตฺตนฺตปริยายโตติ ปริยายเทสนตฺตา สุตฺตสฺส วุตฺตํฯ อภิธมฺมนิทฺเทสโตติ นิปฺปริยายเทสนตฺตา อภิธมฺมสฺส นิจฺฉเยน เทโส นิทฺเทโสติ กตฺวา วุตฺตํฯ กิญฺจาปีติอาทีสุ อยมธิปฺปาโย – สุตฺตนฺตภาชนียตฺตา ยถา ‘‘อตีตํ นนฺวาคเมยฺยา’’ติอาทีสุ อทฺธานวเสน อตีตาทิภาโวว วุตฺโต, ตถา อิธาปิ นิทฺทิสิตพฺโพ (ม. นิ. 3.272, 275; อป. เถร 2.55.244) สิยาฯ เอวํ สนฺเตปิ สุตฺตนฺตภาชนียมฺปิ อภิธมฺมเทสนาเยว สุตฺตนฺเต วุตฺตธมฺเม วิจินิตฺวา วิภชนวเสน ปวตฺตาติ อภิธมฺมนิทฺเทเสเนว อตีตาทิภาโว นิทฺทิฏฺโฐติฯ

อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสนาติ เอตฺถ จุติปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺเน กาเล อทฺธา-สทฺโท วตฺตตีติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) วิญฺญายติฯ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อทฺธาฯ กตเม ตโย? อตีโต อทฺธา, อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา’’ติ (อิติวุ. 63; ที. นิ. 3.305) เอตฺถ ปน ปรมตฺถโต ปริจฺฉิชฺชมาโน อทฺธา นิรุตฺติปถสุตฺตวเสน (สํ. นิ. 3.62) ขณปริจฺฉินฺโน ยุตฺโตฯ ตตฺถ หิ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา’’ติ (สํ. นิ. 3.62) วิชฺชมานสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตา ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ อตีตานาคตตา วุตฺตาติฯ เยภุยฺเยน ปน จุติปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺโน (ที. นิ. 3.305; อิติวุ. 63) สุตฺเตสุ อตีตาทิโก อทฺธา วุตฺโตติ โส เอว อิธาปิ ‘‘อทฺธาวเสนา’’ติ วุตฺโตฯ สีตํ สีตสฺส สภาโค, ตถา อุณฺหํ อุณฺหสฺสฯ ยํ ปน สีตํ อุณฺหํ วา สรีเร สนฺนิปติตํ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ อนูนํ อนธิกํ เอกาการํ, ตํ เอโก อุตูติ วุจฺจติฯ สภาคอุตุโน อเนกนฺตสภาวโต เอกคหณํ กตํ, เอวํ อาหาเรปิฯ เอกวีถิเอกชวนสมุฏฺฐานนฺติ ปญฺจฉฏฺฐทฺวารวเสน วุตฺตํฯ สนฺตติสมยกถา วิปสฺสกานํ อุปการตฺถาย อฏฺฐกถาสุ กถิตาฯ

นิฏฺฐิตเหตุปจฺจยกิจฺจํ, นิฏฺฐิตเหตุกิจฺจมนิฏฺฐิตปจฺจยกิจฺจํ, อุภยกิจฺจมสมฺปตฺตํ, สกิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ ชนโก เหตุ, อุปตฺถมฺภโก ปจฺจโย, เตสํ อุปฺปาทนํ อุปตฺถมฺภนญฺจ กิจฺจํฯ ยถา พีชสฺส องฺกุรุปฺปาทนํ ปถวีอาทีนญฺจ ตทุปตฺถมฺภนํ กมฺมสฺส กฏตฺตารูปวิปากุปฺปาทนํ อาหาราทีนํ ตทุปตฺถมฺภนํ, เอวํ เอเกกสฺส กลาปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส จ ชนกานํ กมฺมานนฺตราทิปจฺจยภูตานํ อุปตฺถมฺภกานญฺจ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตานํ กิจฺจํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ อุปฺปาทกฺขเณ เหตุกิจฺจํ ทฏฺฐพฺพํ, ตีสุปิ ขเณสุ ปจฺจยกิจฺจํฯ ปถวีอาทีนํ สนฺธารณาทิกํ ผสฺสาทีนํ ผุสนาทิกญฺจ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ สกิจฺจํ, ตสฺส กรณกฺขโณ สกิจฺจกฺขโณฯ สห วา กิจฺเจน สกิจฺจํ, ยสฺมิํ ขเณ สกิจฺจํ รูปํ วา อรูปํ วา โหติ, โส สกิจฺจกฺขโณ, ตสฺมิํ ขเณ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ

[6] เอตฺตกเมวาติ ‘‘เตสํ เตส’’นฺติ อิมินา อาเมฑิตวจเนน อภิพฺยาปนตฺเถน วุตฺตตฺถเมวฯ ‘‘อปรสฺส อปรสฺสา’’ติ ทีปนํ อปรทีปนํฯ

ปริเยสตูติ เอเตน ปริเยสนาย อนิฏฺฐนามนิวตฺตนสฺส อการณภาวํ ทสฺเสติฯ กมฺมโทเสน หิ จิตฺตวิปลฺลาสโทเสน จ คูถภกฺขปาณาทโย อุมฺมตฺตกาทโย จ ปริเยเสยฺยุํ ทิฏฺฐิวิปลฺลาเสน จ โยนกาทโย น อารมฺมณสฺส ปริเยสิตพฺพสภาวตฺตา, อปริเยสิตพฺพสภาวตฺตา ปน เอตสฺส อนิฏฺฐมิจฺเจว นามนฺติ อตฺโถฯ

สมฺปตฺติวิรหโตติ รูปาทีนํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติภเว กุสลกมฺมผลตา สมิทฺธโสภนตา จ สมฺปตฺติ, ตพฺพิรหโตติ อตฺโถฯ ตโต เอว ตํ น ปริเยสิตพฺพนฺติฯ โสภนานิ จ กานิจิ หตฺถิรูปาทีนิ อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตานิ น เตสํเยว หตฺถิอาทีนํ สุขสฺส เหตุภาวํ คจฺฉนฺตีติ เตสํ สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘อกนฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺส ตสฺเสว หิ สตฺตสฺส อตฺตนา กเตน กุสเลน นิพฺพตฺตํ สุขสฺส ปจฺจโย โหติ, อกุสเลน นิพฺพตฺตํ ทุกฺขสฺสฯ ตสฺมา กมฺมชานํ อิฏฺฐานิฏฺฐตา กมฺมการกสตฺตสฺส วเสน โยชนารหา สิยาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กุสลกมฺมชํ อนิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติ อิทเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อกุสลกมฺมชํ อิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติฯ เตน อกุสลกมฺมชมฺปิ โสภนํ ปรสตฺตานํ อิฏฺฐนฺติ อนุญฺญาตํ ภวิสฺสติฯ กุสลกมฺมชํ ปน สพฺเพสํ อิฏฺฐเมวาติ วทนฺติฯ ติรจฺฉานคตานํ ปน เกสญฺจิ มนุสฺสรูปํ อมนาปํ, ยโต เต ทิสฺวาว ปลายนฺติฯ มนุสฺสา จ เทวตารูปํ ทิสฺวา ภายนฺติ, เตสมฺปิ วิปากวิญฺญาณํ ตํ รูปํ อารพฺภ กุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตาทิสสฺส ปน ปุญฺญสฺส อภาวา น เตสํ ตตฺถ อภิรติ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ กุสลกมฺมชสฺส ปน อนิฏฺฐสฺสาภาโว วิย อกุสลกมฺมชสฺส โสภนสฺส อิฏฺฐสฺส อภาโว วตฺตพฺโพฯ หตฺถิอาทีนมฺปิ หิ อกุสลกมฺมชํ มนุสฺสานํ อกุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณํ, กุสลกมฺมชํ ปน ปวตฺเต สมุฏฺฐิตํ กุสลวิปากสฺสฯ อิฏฺฐารมฺมเณน ปน โวมิสฺสกตฺตา อปฺปกํ อกุสลกมฺมชํ พหุลํ อกุสลวิปากุปฺปตฺติยา การณํ น ภวิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ วิปากํ ปน กตฺถจิ น สกฺกา วญฺเจตุนฺติ วิปากวเสน อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณววตฺถานํ สุฏฺฐุ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตํ อนุคนฺตฺวา สพฺพตฺถ อิฏฺฐานิฏฺฐตา โยเชตพฺพาฯ

อนิฏฺฐา ปญฺจ กามคุณาติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยานิ รูปานิ อิฏฺฐานี’’ติ (ม. นิ. 1.166; 2.155; 3.190; สํ. นิ. 5.30) เอวมาทินา อิฏฺฐาเนว รูปาทีนิ ‘‘กามคุณา’’ติ วุตฺตานีติ? กามคุณสทิเสสุ กามคุณโวหารโต, สทิสตา จ รูปาทิภาโวเยว , น อิฏฺฐตาฯ ‘‘อนิฏฺฐา’’ติ วา วจเนน อกามคุณตา ทสฺสิตาติ กามคุณวิสภาคา รูปาทโย ‘‘กามคุณา’’ติ วุตฺตา อสิเว ‘‘สิวา’’ติ โวหาโร วิยฯ สพฺพานิ วา อิฏฺฐานิฏฺฐานิ รูปาทีนิ ตณฺหาวตฺถุภาวโต กามคุณาเยวฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203)ฯ อติสเยน ปน กามนียตฺตา สุตฺเตสุ ‘‘กามคุณา’’ติ อิฏฺฐานิ รูปาทีนิ วุตฺตานีติฯ

ทฺวีสุปิ หีนปณีตปเทสุ ‘‘อกุสลกมฺมชวเสน กุสลกมฺมชวเสนา’’ติ วจนํ ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตาน’’นฺติ สตฺตวเสน นิยเมตฺวา วิภชิตตฺตา, อยญฺจตฺโถ ‘‘เตสํ เตส’’นฺติ อวยวโยเค สามิวจนํ กตฺวา วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺเนสุ กมฺมชํ วิสิฏฺฐนฺติ ‘‘กมฺมชวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ ปน เตหิ เตหีติ เอตสฺมิํ อตฺเถ เตสํ เตสนฺติ สามิวจนํ, วิสยวิสยีสมฺพนฺเธ วา, น กมฺมชวเสเนว รูปาทีนิ วิภตฺตานิ, สพฺเพสํ ปน อินฺทฺริยพทฺธานํ วเสน วิภตฺตานีติ วิญฺญายนฺติฯ เอตฺถ จ ปากเฏหิ รูปาทีหิ นโย ทสฺสิโตติ จกฺขาทีสุปิ หีนปณีตตา โยเชตพฺพาฯ

มนาปปริยนฺตนฺติ มนาปํ ปริยนฺตํ มริยาทาภูตํ ปญฺจสุ กามคุเณสุ วทามีติ อตฺโถฯ กิํ การณนฺติ? ยสฺมา เต เอกจฺจสฺส มนาปา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส อมนาปา, ยสฺส เยว มนาปา, ตสฺส เตว ปรมา, ตสฺมา ตสฺส ตสฺส อชฺฌาสยวเสน กามคุณานํ ปรมตา โหติ, น เตสํเยว สภาวโตฯ

เอวนฺติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตนเยนฯ เอกสฺมิํเยว อสฺสาทนกุชฺฌนโต อารมฺมณสภาวสฺเสว อิฏฺฐานิฏฺฐาภาวโต อนิฏฺฐํ ‘‘อิฏฺฐ’’นฺติ คหณโต จ, อิฏฺฐํ ‘‘อนิฏฺฐ’’นฺติ คหณโต จ อิฏฺฐานิฏฺฐํ นาม ปาฏิเยกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ นตฺถีติ อตฺโถฯ สญฺญาวิปลฺลาเสน จาติอาทินา นิพฺพาเน วิย อญฺเญสุ อารมฺมเณสุ สญฺญาวิปลฺลาเสน อิฏฺฐานิฏฺฐคฺคหณํ โหติฯ ปิตฺตุมฺมตฺตาทีนํ ขีรสกฺกราทีสุ โทสุสฺสทสมุฏฺฐิตสญฺญาวิปลฺลาสวเสน ติตฺตคฺคหณํ วิยาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย มนาปปริยนฺตตา วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ

วิภตฺตํ อตฺถีติ จ ววตฺถิตํ อตฺถีติ อตฺโถ, อฏฺฐกถาจริเยหิ วิภตฺตํ ปกาสิตนฺติ วาฯ ตญฺจ มชฺฌิมกสตฺตสฺส วเสน ววตฺถิตํ ปกาสิตญฺจ, อญฺเญสญฺจ วิปลฺลาสวเสน อิทํ อิฏฺฐํ อนิฏฺฐญฺจ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ ววตฺถิตสฺส ปนิฏฺฐานิฏฺฐสฺส อนิฏฺฐํ อิฏฺฐนฺติ จ คหเณ น เกวลํ สญฺญาวิปลฺลาโสว การณํ, ธาตุกฺโขภวเสน อินฺทฺริยวิการาปตฺติอาทินา กุสลากุสลวิปากุปฺปตฺติเหตุภาโวปีติ สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา หิ สีตุทกํ ฆมฺมาภิตตฺตานํ กุสลวิปากสฺส กายวิญฺญาณสฺส เหตุ โหติ, สีตาภิภูตานํ อกุสลวิปากสฺสฯ ตูลปิจุสมฺผสฺโส วเณ ทุกฺโข นิวเณ สุโข, มุทุตรุณหตฺถสมฺพาหนญฺจ สุขํ อุปฺปาเทติ, เตเนว หตฺเถน ปหรณํ ทุกฺขํ, ตสฺมา วิปากวเสน อารมฺมณววตฺถานํ ยุตฺตํฯ

กิญฺจาปีติอาทินา สติปิ สญฺญาวิปลฺลาเส พุทฺธรูปทสฺสนาทีสุ กุสลวิปากสฺเสว คูถทสฺสนาทีสุ จ อกุสลวิปากสฺส อุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต เตน วิปาเกน อารมฺมณสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐตํ ทสฺเสติฯ วิชฺชมาเนปิ สญฺญาวิปลฺลาเส อารมฺมเณน วิปากนิยมทสฺสนํ อารมฺมณนิยมทสฺสนตฺถเมว กตนฺติฯ

อปิจ ทฺวารวเสนปีติอาทินา ทฺวารนฺตเร ทุกฺขสฺส สุขสฺส จ ปจฺจยภูตสฺส ทฺวารนฺตเร สุขทุกฺขวิปากุปฺปาทนโต วิปาเกน อารมฺมณนิยมทสฺสเนน เอกสฺมิํเยว จ ทฺวาเร สมานสฺเสว มณิรตนาทิโผฏฺฐพฺพสฺส สณิกํ ผุสเน โปถเน จ สุขทุกฺขุปฺปาทนโต วิปากวเสน อิฏฺฐานิฏฺฐตา ทสฺสิตาติ วิญฺญายติฯ

เหฏฺฐิมนโยติ มชฺฌิมกสตฺตสฺส วิปากสฺส จ วเสน ววตฺถิตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ อุญฺญาต’’นฺติ (วิภ. 6) จ อาทินา วุตฺตนโยฯ สมฺมุติมนาปนฺติ มชฺฌิมกสตฺตสฺส วิปากสฺส จ วเสน สมฺมตํ ววตฺถิตํ มนาปํ, ตํ ปน สภาเวเนว ววตฺถิตนฺติ อภินฺทิตพฺพโตว น ภินฺทตีติ อธิปฺปาโยฯ สญฺญาวิปลฺลาเสน เนรยิกาทีหิปิ ปุคฺคเลหิ มนาปนฺติ คหิตํ ปุคฺคลมนาปํ ‘‘ตํ ตํ วา ปนา’’ติอาทินา ภินฺทติฯ เวมานิกเปตรูปมฺปิ อกุสลกมฺมชตฺตา กมฺมการณาทิทุกฺขวตฺถุภาวโต จ ‘‘มนุสฺสรูปโต หีน’’นฺติ วุตฺตํฯ

[7] โอฬาริกรูปานํ วตฺถารมฺมณปฏิฆาตวเสน สุปริคฺคหิตตา, สุขุมานํ ตถา อภาวโต ทุปฺปริคฺคหิตตา จ โยเชตพฺพาฯ ทุปฺปริคฺคหฏฺเฐเนว ลกฺขณทุปฺปฏิวิชฺฌนตา ทฏฺฐพฺพาฯ ทสวิธนฺติ ‘‘ทูเร’’ติ อวุตฺตสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ วุตฺตมฺปิ ปน โอกาสโต ทูเร โหติเยวฯ

เหฏฺฐิมนโยติ ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ…เป.… อิทํ วุจฺจติ รูปํ สนฺติเก’’ติ (วิภ. 7) เอวํ ลกฺขณโต ทฺวาทสหตฺถวเสน ววตฺถิตโอกาสโต จ ทสฺเสตฺวา นิยฺยาติตนโยฯ โส ลกฺขโณกาสวเสน ทูรสนฺติเกน สห คเหตฺวา นิยฺยาติตตฺตา ภินฺทมาโน มิสฺสกํ กโรนฺโต คโตฯ อถ วา ภินฺทมาโนติ สรูปทสฺสเนน ลกฺขณโต เยวาปนเกน โอกาสโตติ เอวํ ลกฺขณโต โอกาสโต จ วิสุํ กโรนฺโต คโตติ อตฺโถฯ อถ วา ลกฺขณโต สนฺติกทูรานํ โอกาสโต ทูรสนฺติกภาวกรเณน สนฺติกภาวํ ภินฺทิตฺวา ทูรภาวํ, ทูรภาวญฺจ ภินฺทิตฺวา สนฺติกภาวํ กโรนฺโต ปวตฺโตติ ‘‘ภินฺทมาโน คโต’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ปนาติ ‘‘ตํ ตํ วา ปน รูปํ อุปาทาย อุปาทายา’’ติ อิธ ปุริมนเยน ลกฺขณโต ทูรํ โอกาสโต สนฺติกภาวกรเณน น ภินฺทติ ภควา, น จ โอกาสทูรโต วิสุํ กรเณน, นาปิ โอกาสทูเรน โวมิสฺสกกรเณนาติ อตฺโถฯ กิํ ปน กโรตีติ? โอกาสโต ทูรเมว ภินฺทติฯ เอตฺถ ปน น ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ติธา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ น หิ โอกาสโต ทูรํ ลกฺขณโต สนฺติกํ กโรติ, ลกฺขณโต วา วิสุํ เตน วา โวมิสฺสกนฺติฯ โอกาสโต ทูรสฺส ปน โอกาสโตว สนฺติกภาวกรณํ อิธ ‘‘เภทน’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน น ลกฺขณโต ทูรํ ภินฺทตีติ เอตฺถาปิ วา น ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ติธา เภทสฺส อกรณํ วุตฺตํ, ลกฺขณโต สนฺติกทูรานํ ปน ลกฺขณโต อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกภาโว นตฺถีติ ลกฺขณโต ทูรสฺส ลกฺขณโตว สนฺติกภาวากรณํ ลกฺขณโต ทูรสฺส อเภทนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริมนโย วิย อยํ นโย น โหตีติ เอตฺตกเมว หิ เอตฺถ ทสฺเสตีติ ภินฺทมาโนติ เอตฺถ จ อญฺญถา เภทนํ วุตฺตํ, เภทนํ อิธ จ อญฺญถา วุตฺตนฺติฯ

รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[8] จกฺขาทโย ปสาทา โอฬาริกมโนมยตฺตภาวปริยาปนฺนา กายโวหารํ อรหนฺตีติ ตพฺพตฺถุกา อทุกฺขมสุขา ‘‘กายิกา’’ติ ปริยาเยน วุตฺตา, น กายปสาทวตฺถุกตฺตาฯ น หิ จกฺขาทโย กายปสาทา โหนฺตีติฯ สนฺตติวเสน ขณาทิวเสน จาติ เอตฺถ อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิภาวสฺส อวจนํ สุขาทิวเสน ภินฺนาย อตีตาทิภาววจนโตฯ น หิ สุขาเยว อทฺธาวเสน สมยวเสน จ อตีตาทิกา โหติ, ตถา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา จ กายิกเจตสิกาทิภาเวน ภินฺนาฯ เตน เวทนาสมุทโย อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิภาเวน วตฺตพฺพตํ อรหติ สมุทายสฺส เตหิ ปริจฺฉินฺทิตพฺพตฺตา, เวทเนกเทสา ปน เอตฺถ คหิตาติ เต สนฺตติขเณหิ ปริจฺเฉทํ อรหนฺติ ตตฺถ ตถาปริจฺฉินฺทิตพฺพานํ คหิตตฺตาติฯ เอกสนฺตติยํ ปน สุขาทิอเนกเภทสพฺภาเวน เตสุ โย เภโท ปริจฺฉินฺทิตพฺพภาเวน คหิโต, ตสฺส เอกปฺปการสฺส ปากฏสฺส ปริจฺเฉทิกา ตํสหิตทฺวาราลมฺพนปฺปวตฺตา, อวิจฺเฉเทน ตทุปฺปาทเกกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ สนฺตติ ภวิตุํ อรหตีติ ตสฺส เภทนฺตรํ อนามสิตฺวา ปริจฺเฉทกภาเวน คหณํ กตํฯ ลหุปริวตฺติโน วา ธมฺมา ปริวตฺตเนเนว ปริจฺเฉทํ อรหนฺตีติ สนฺตติขณวเสน ปริจฺเฉโท วุตฺโตฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌคตาติ เอเตน เหตุปจฺจยกิจฺจวเสน วุตฺตนยํ ทสฺเสติฯ

[11] กิเลสคฺคิสมฺปโยคโต สทรถาฯ เอเตน สภาวโต โอฬาริกตํ ทสฺเสติ, ทุกฺขวิปากฏฺเฐนาติ เอเตน โอฬาริกวิปากนิปฺผาทเนน กิจฺจโตฯ กมฺมเวคกฺขิตฺตา กมฺมปฏิพทฺธภูตา จ กายกมฺมาทิพฺยาปารวิรหโต นิรุสฺสาหา วิปากา, สอุสฺสาหา จ กิริยา อวิปากาฯ สวิปากา จ สคพฺภา วิย โอฬาริกาติ ตพฺพิปกฺขโต อวิปากา สุขุมาติ วุตฺตาฯ

อสาตฏฺเฐนาติ อมธุรฏฺเฐนฯ เตน สาตปฏิปกฺขํ อนิฏฺฐสภาวํ ทสฺเสติฯ ทุกฺขฏฺเฐนาติ ทุกฺขมฏฺเฐนฯ เตน ทุกฺขานํ สนฺตาปนกิจฺจํ ทสฺเสติฯ