เมนู

[427] วีริยเชฏฺฐิกาย ปน มคฺคภาวนาย น วตฺตพฺพานิ สมฺมปฺปธานานิ ‘‘มคฺคาธิปตีนี’’ติ วา ‘‘นมคฺคาธิปตีนี’’ติ วาติ วาติ เอตฺถ ปฐมสฺส วีริยนฺตราภาโว, อิตรสฺส อิตราธิปติโน, นมคฺคภูตวีริยาธิปติโน จ อภาโว นวตฺตพฺพตาย การณนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘มคฺคาธิปตีนี’’ติอาทินาฯ ตทาติ วีริยเชฏฺฐิกมคฺคภาวนากาเลฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมฺมปฺปธานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อิทฺธิปาทวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[431] ปฐโม กตฺตุอตฺโถ ‘‘อิชฺฌตีติ อิทฺธี’’ติฯ ทุติโย กรณตฺโถ ‘‘อิชฺฌนฺติ เอตายา’’ติฯ ปชฺชิตพฺพา อิทฺธิ วุตฺตา ‘‘อิทฺธิํ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺตี’’ติ กตฺตุสาธนสฺส อิทฺธิสทฺทสฺส กรณสาธเนน ปาทสทฺเทน สมานาธิกรณตาย อสมฺภวโต, อิชฺฌนกสฺส จ อตฺถสฺส กรณภูเตน ปาเทน ปชฺชิตพฺพตฺตา ‘‘อิทฺธิ เอว ปาโท’’ติ สทฺทโยชนา น สมฺภวตีติ อิมมตฺถมาห ‘‘น จ…เป.… วตฺตุ’’นฺติฯ อิทฺธิกิริยากรเณนาติ อิชฺฌนกิริยาย กรณภูเตน อตฺเถน สาเธตพฺพา จ อิทฺธิ ปชฺชิตพฺพาติ โยชนาฯ ทฺวินฺนํ กรณานนฺติ อิชฺฌนปชฺชนกิริยากรณานํ อิทฺธิปาทตฺถานํฯ น อสมานาธิกรณตา สมฺภวติ ปฏิเสธทฺวยํ ปกติยํ ฐเปตีติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปฐเมนตฺเถน สมานาธิกรณสมาโส, ทุติเยน สามิวจนสมาโส อิทฺธิปาทสทฺทานํ น ยุชฺชติ, ตสฺมาฯ ยถาวุตฺตา วา ปฐเมนตฺเถน สมานาธิกรณสมาสวเสเนว โยชนา ยุชฺชติ ปาทสฺส ปชฺชมานโกฏฺฐาสภาวโตฯ ทุติเยนตฺเถน อิตรสมาเสเนว โยชนา ยุชฺชติ ปาทสฺส อิชฺฌนกรณูปายภาวโตฯ

เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธาย วทติฯ ทุวิธตฺถายาติ นิพฺพตฺติอตฺถาย, วุทฺธิอตฺถาย จฯ วิสุนฺติ ‘‘อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ อิมสฺมา วิสุํฯ สมาสโยชนาวเสนาติ ‘‘อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ เอวํ สมาสโยชนาวเสนฯ ยถายุตฺโตติ กตฺตุกรณตฺเถสุ โย โย ยุตฺโตฯ ปฏิลาภปุพฺพภาคานนฺติ วิเสสาธิคมตํปุพฺพภาคานํ ยถากฺกมํ กตฺติทฺธิกรณิทฺธิภาวํ สนฺธาย วุตฺโตติ โยชนาฯ อุตฺตรจูฬภาชนีเย ‘‘ฉนฺโทเยว ฉนฺทิทฺธิปาโท, จิตฺตเมว, วีริยเมว, วีมํสาว วีมํสิทฺธิปาโท’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อุตฺตรจูฬภาชนีเย วา วุตฺเตหิ ฉนฺทาทีหิ อิทฺธิปาเทหี’’ติอาทิฯ

ฉนฺทจิตฺตวีมํสิทฺธิปาเทสุ ตาว ยุตฺตํ ปธานสงฺขารคฺคหณํ อปุพฺพตฺตา, วีริยิทฺธิปาเท ปน กถนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘วีริยิทฺธิปาทนิทฺเทเส’’ติอาทิฯ ยทิ ทฺเวเยว สมนฺนาคมงฺคานิ, ฉนฺทาทโย กิมตฺถิยาติ อาห ‘‘สมาธิวิเสสนานี’’ติฯ น อิธ…เป.… วุตฺตา โหติ อตพฺพิเสสนตฺตาฯ

ยทิปิ สมาธิวิเสสนสมนฺนาคมงฺคทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตนฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน ‘‘วีริยสมาธิสมนฺนาคต’’นฺติ เอตฺตาวตาปิ สิทฺธํ โหติฯ เอวํ สิทฺเธ สติ ปุน วจนํ วีริยนฺตรสพฺภาวํ นุ โข ทีเปตีติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วีริยญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโฐติ ฉนฺทาทีนํ อธิปติปจฺจยตาวิเสเสน วิสิฏฺโฐฯ เตเนว หิ ฉนฺทาทิมุเขเนว อิทฺธิปาทา เทสิตาฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ อธิปติํ กริตฺวา ลภติ สมาธิ’’นฺติอาทิฯ ตํตํอวสฺสยนวเสนาติ ตสฺส ตสฺส ฉนฺทสฺส สมาธิโน อวสฺสยตาวเสน, ปจฺจยวิเสสตายาติ อตฺโถฯ อุปายตฺเถน…เป.… วุตฺตา โหติ อธิคมูปายตาปิ นิสฺสยภาโวเยวาติฯ ‘‘เตเนวา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตํ ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตํ ปาฬิยาเยว วิภาเวติฯ ตตฺถ เตเนวาติ ฉนฺทาทีนํเยว อุปายตฺถภาเวเนว อิทฺธิปาทภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมวาติ ฉนฺทาทิเก ธุเร เชฏฺฐเก ปุพฺพงฺคเม กตฺวา นิพฺพตฺติตสมาธิ ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิยา อธิคมูปายตาทสฺสนํ อุปายิทฺธิปาททสฺสนํ, ตทตฺถเมว ‘‘ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ ฉนฺทาทิวิสิฏฺฐานํเยว เวทนากฺขนฺธาทีนํ อธิปฺเปตตฺตาฯ เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ อญฺญถา เกวลํ อิทฺธิสมฺปยุตฺตานํเยว ขนฺธานํ วเสน อิทฺธิปาทภาเว คยฺหมาเน จตุพฺพิธตา น โหติ วิเสสการณาภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

[433] โตสนํ สตฺถุ อาราธนํ, สิกฺขาย วาฯ ถามภาวโตติ ถิรภาวโตฯ กุลาปเทเส ชาติมา ปุริสฺสโร โหตีติ ‘‘ปุพฺพงฺคมตฺตา จิตฺตสฺส วิสิฏฺฐชาติสทิสตา’’ติ วุตฺตํฯ วิจารณาปญฺญาเหตุกตฺตา มนฺตสฺส วีมํสาสทิสตา สุวิญฺเญยฺยาวาติ น อุทฺธฏาฯ

ฉนฺทาทิเกติ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารา, วีริยจิตฺตวีมํสาสมาธิปธานสงฺขาราติ อิเม ตโย ตโย ธมฺเมฯ อเภทโต เภทํ อกตฺวา อภินฺทิตฺวา อิทฺธิภาวสามญฺเญน, อิทฺธิปาทภาวสามญฺเญน จ สงฺคณฺหิตฺวาฯ เตนาห ‘‘สมฺปิณฺเฑตฺวา’’ติฯ เภทนํ วา สมฺเภทนํ มิสฺสีกรณนฺติ อาห ‘‘อมิสฺเสตฺวา’’ติฯ ตถา หิ ‘‘เสสา ปน สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยวา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 433) อิทฺธิอิทฺธิปาเท อมิสฺเสตฺวาปิ กถิตํฯ วิเสเสนาติ เภเทน จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ อสมฺมิสฺสภาเวน อาเวณิกตฺตาฯ

อาเวณิกา หิ ฉนฺทาทโย ตสฺส ตสฺส อิทฺธิปาทสฺสฯ อวิเสเสนาติ อเภเทน, จตุริทฺธิปาทสาธารณภาเวนาติ อตฺโถฯ

ฉนฺทิทฺธิปาทสมาธิทฺธิปาทาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ปธานสงฺขารํ, วีริยจิตฺตวีมํสา จ สงฺคณฺหาติฯ ปาโทติ เตหิ สมฺปยุตฺตํ จตุกฺขนฺธมาหฯ ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาเท ปวิสนฺตี’’ติอาทินา วิสิฏฺเฐสฺเวว ปเวสํ อวตฺวาจตูสูติ ฉนฺโท, สมาธิ, ปธานสงฺขารา, ตํสมฺปยุตฺตา ขนฺธาติ เอวํ จตูสุฯ ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ฉนฺทวโต โก สมาธิ น อิชฺฌิสฺสตี’’ติฯ อิตีติ เอวํ อเนน ปกาเรน, ยํ สมาธิภาวนามุขํฯ สมาธิภาวนานุโยเคน ภาวิตา ขนฺธา สมาธิภาวิตา

‘‘เย หี’’ติอาทินา ‘‘อภินวํ นตฺถี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วิวรติฯ ติณฺณนฺติ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํฯ อิทนฺติ ‘‘อิเม หิ ตโย’’ติอาทิวจนํฯ ปุริมสฺสาติ ‘‘ฉนฺโท สมาธี’’ติอาทิวจนสฺสฯ การณภาเวนาติ สาธนภาเวนฯ เตนาติ ‘‘อิเม หิ ตโย ธมฺมา’’ติอาทิวจเนนฯ ยสฺมา ฉนฺทาทโย ตโย ธมฺมา อญฺญมญฺญํ, สมฺปยุตฺตกานญฺจ นิสฺสยภาเวน ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เตสมฺปิ อิทฺธิปาทภาโว วุตฺโตฯ โส ปน นิสฺสยภาโว สมฺปโยคาวินาภาวีติ อาห ‘‘ตทนฺโตคธตฺตา’’ติ, สมฺปยุตฺตกนฺโตคธตฺตาติ อตฺโถฯ ฉนฺทาทีนํ วิย สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานํ สภาวโต อิทฺธิภาโว นตฺถีติ อาห ‘‘อิทฺธิภาวปริยาโย อตฺถี’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เสสา สมฺปยุตฺตกา…เป.… น อตฺตโน สภาเวนา’’ติฯ เอกเทสสฺสาติ ฉนฺทาทีนํฯ จตุนฺนมฺปิ ขนฺธานํ, ฉนฺทาทีนํ วา จตุนฺนํฯ ปุนปีติ ‘‘สมฺปยุตฺตกา ปนา’’ติอาทิํ สนฺธายาหฯ อิมินา จตุกฺขนฺธตเทกเทสานํ อิทฺธิภาวทีปเนนฯ

ปุพฺเพ วุตฺตโต วจนกฺกเมน อญฺญนฺติ อาห ‘‘อปุพฺพนฺติ กตฺวา’’ติฯ เกนฏฺเฐน อิทฺธิ ปฏิลาโภ, เกนฏฺเฐน ปาโท ปุพฺพภาโคติ ยถากฺกมํ โยชนาฯ ยทิ ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปาโท, นิสฺสยิทฺธิปาโทเยว วุตฺโต สิยา, น อุปายิทฺธิปาโทติ อาห ‘‘อุปาโย จา’’ติอาทิฯ สพฺพตฺถาติ สุตฺตนฺตภาชนีเย, อภิธมฺมภาชนีเย จฯ เตนาห ‘‘สุตฺตนฺตภาชนีเย หี’’ติอาทิฯ

สมาธิวิเสสนภาเวนาติ ‘‘ฉนฺทาธิปติ, ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทินา สมาธิสฺส วิเสสนภาเวน ฯ ‘‘สมาธิเสวนวเสนา’’ติ จ ปาโฐฯ ตตฺถ สมาธิเสวนวเสนาติ ฉนฺทาธิเก อธิปติํ กริตฺวา สมาธิสฺส อาเสวนวเสนฯ อุปายภูตานนฺติ ‘‘ฉนฺทวโต เจ สมาธิ อิชฺฌติ, มยฺเหว อิชฺฌตี’’ติ สมาธิอาเสวนาย อุปายภูตานํฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[444] สาธิปติวารานิ อฏฺฐสตานิ, เตสุ ปจฺเจกํ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา น สมฺภวนฺตีติ อาห ‘‘สาธิปติวารานํ ปริปุณฺณานํ อภาวา’’ติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘น หิ อธิปตีนํ อธิปตโย วิชฺชนฺตี’’ติฯ ยทิ หิ อธิปตี สิยุํ สาธิปตีติ อิทฺธิปาทเภเทน ทฺวตฺติํส นยสตานิ, สุทฺธิกานิ อฏฺฐาติ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ ภเวยฺยุํ, ตํ ปน นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ยตฺตกา ปน นยา อิธ ลพฺภนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกกสฺมิํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุทฺธิกานิ อฏฺฐ นยสตานิ สาธิปติกานิปิ อฏฺเฐวาติ จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน โสฬส นยสตานิฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

สยํ เชฏฺฐกภาเวน ปวตฺตนโต จตฺตาโร อธิปตโย อญฺญมญฺญํ ครุํ น กโรนฺติฯ ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา น มคฺคาธิปติโน’’ติ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘อญฺญมญฺญสฺส ปน อธิปตโย น ภวนฺตี’’ติฯ เอตมตฺถนฺติ ‘‘อธิปตโย อญฺญมญฺญสฺส อธิปตี น ภวนฺตี’’ติ เอตมตฺถํฯ อธิปติโนติ อธิปติ ภวิตุํ สมตฺถสฺสฯ อธิปติํ น กโรนฺตีติ อธิปติํ กตฺวา ครุํ กตฺวา นปฺปวตฺตนฺติฯ อธิปตีนํ สหภาเวติ อธิปติกิจฺจกรเณน สหปวตฺติยํฯ ‘‘อวีมํสาธิปติกสฺส มคฺคสฺส อภาวา’’ติ อิทํ ‘‘อธิปติตาสมตฺถา ธมฺมา อธิปติภาเวเนว ปวตฺเตยฺยุ’’นฺติ โทสาโรปนวเสนาห, น ยถาธิคตวเสนฯ