อุทฺเทสวารวณฺณนา

[355] สมานสทฺทวจนียานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโรฯ โส ยสฺมา สทฺทตฺถวิจาโร น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น อิธ…เป.… อตฺถทสฺสน’’นฺติฯ ป-สทฺโท ปธานตฺถทีปโก ‘‘ปณีตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 14) วิยฯ

อนวสฺสุตตา อนุปกิลิฏฺฐตาฯ เตนาห ‘‘ตทุภยวีติวตฺตตา’’ติฯ

ภุสตฺถํ ปกฺขนฺทนนฺติ ภุสตฺถวิสิฏฺฐํ ปกฺขนฺทนํ อนุปวิสนํฯ

อสฺสาทสฺสาติ ตณฺหายฯ ‘‘นิจฺจํ อตฺตา’’ติ อภินิเวสวตฺถุตาย ทิฏฺฐิยา วิเสสการณานํ จิตฺตธมฺมานํ ตณฺหายปิ วตฺถุภาวโต วิเสสคฺคหณํ, ตถา กายเวทนานํ ทิฏฺฐิยาปิ วตฺถุภาวสมฺภวโต ‘‘วิเสเสนา’’ติ วุตฺตํฯ สราควีตราคาทิวิภาคทฺวยวเสเนว จิตฺตานุปสฺสนาย วุตฺตตฺตา ตํ ‘‘นาติปเภทคต’’นฺติ วุตฺตํฯ ธมฺมาติ อิธ สญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา อธิปฺเปตา, สงฺขารกฺขนฺโธ จ ผสฺสาทิวเสน อเนกเภโทติ ธมฺมานุปสฺสนา ‘‘อติปเภทคตา’’ติ วุตฺตาฯ สราคาทิวิภาควเสน โสฬสเภทตฺตา วา จิตฺตานุปสฺสนา นาติปเภทคตา วุตฺตา, สุตฺเต อาคตนเยน นีวรณาทิวเสน อเนกเภทตฺตา ธมฺมานุปสฺสนา อติปเภทคตา วุตฺตาฯ ‘‘วิสุทฺธิมคฺโคติ วุตฺตานี’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ ตา อนุปสฺสนา เอเตสนฺติ ตทนุปสฺสนา, จิตฺตธมฺมานุปสฺสิโน ปุคฺคลา, เตสํฯ

ตตฺถ ‘‘อสุภภาวทสฺสเนนา’’ติ ยถาฐิตวเสนาปิ โยชนา ลพฺภเตวฯ ภโวฆสฺส เวทนา วตฺถุ ภวสฺสาทภาวโตฯ นิจฺจคฺคหณวเสนาติ อตฺตาภินิเวสวิสิฏฺฐสฺส นิจฺจคฺคหณสฺส วเสนฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สสฺสตสฺส อตฺตโน’’ติฯ โอเฆสุ วุตฺตนยา เอว โยคาสเวสุปิ โยชนา อตฺถโต อภินฺนตฺตาติ เต น คหิตาฯ

นิจฺจคฺคหณวเสนาติ อตฺตาภินิเวสวิสิฏฺฐสฺส นิจฺจคฺคหณสฺส วเสนฯ ปฐโมฆตติยจตุตฺถคนฺถโยชนายํ วุตฺตนเยเนว กายจิตฺตธมฺมานํ อิตรุปาทานวตฺถุตา คเหตพฺพาติ เวทนาย ทิฏฺฐุปาทานวตฺถุตา ทสฺสิตาฯ ตถา กายเวทนานํ ฉนฺทโทสาคติวตฺถุตา กาโมฆพฺยาปาทกายคนฺถวตฺถุตาวจเนน วุตฺตาติฯ เตนาห ‘‘อวุตฺตานํ วุตฺตนเยน วตฺถุภาโว โยเชตพฺโพ’’ติฯ

ธารณตา อสมฺมุสฺสนตา, อนุสฺสรณเมว วาฯ เอกตฺเตติ เอกสภาเว นิสฺสรณาทิวเสนฯ สมาคโม สจฺฉิกิริยาฯ สติปฏฺฐานสภาโว สมฺมาสติตา นิยฺยานสติตา สมานภาคตา เอกชาติตา สภาคตาฯ ปุริมสฺมินฺติ ‘‘เอกตฺเต นิพฺพาเน สมาคโม เอกตฺตสโมสรณ’’นฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถฯ วิสุนฺติ นานาอตฺถทฺวยภาเวนฯ ตเทว คมนํ สโมสรณนฺติ สติสทฺทตฺถนฺตราภาวา…เป.… เอกภาวสฺสาติ โยเชตพฺพํฯ สติสทฺทตฺถวเสน อวุจฺจมาเนติ ‘‘เอโก สติปฏฺฐานสภาโว เอกตฺต’’นฺติอาทินา อวุจฺจมาเน, ‘‘เอกตฺเต นิพฺพาเน สมาคโม เอกตฺตสโมสรณ’’นฺติ เอวํ วุจฺจมาเนติ อตฺโถฯ ธารณตาว สตีติ ‘‘สรณตา’’ติ (ธ. ส. 14) วุตฺตธารณตา เอว สตีติ กตฺวาฯ สติสทฺทตฺถนฺตราภาวาติ สติสงฺขาตสฺส สรเณกตฺตสโมสรณสทฺทตฺถโต อญฺญสฺส อตฺถสฺส อภาวาฯ ปุริมนฺติ สรณปทํฯ นิพฺพานสโมสรเณปีติ ยถาวุตฺเต ทุติเย อตฺเถ สรเณกตฺตสโมสรณปทานิ สหิตาเนว สติปฏฺฐาเนกภาวสฺส ญาปกานิ, เอวํ นิพฺพานสโมสรเณปิ ‘‘เอกตฺเต นิพฺพาเน สมาคโม เอกตฺตสโมสรณ’’นฺติ เอตสฺมิมฺปิ อตฺเถ สติ…เป.… การณานิฯ

อานาปานปพฺพาทีนนฺติ อานาปานปพฺพอิริยาปถจตุสมฺปชญฺญ โกฏฺฐาส ธาตุมนสิการนวสิวถิกปพฺพานีติ เอเตสํฯ อิเมสุ ปน ยสฺมา เกสุจิ เทวานํ กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ, ตสฺมา ตานิ อนามสิตฺวา ยทิปิ โกฏฺฐาสธาตุมนสิการวเสเนเวตฺถ เทสนา ปวตฺตา, เทสนนฺตเร ปน อาคตํ อนวเสสํ กายานุปสฺสนาวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 355) วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต วุตฺตาน’’นฺติฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. 2.382) วุตฺตาน’’นฺติ อิมเมว อุปสํหรติฯ ปญฺจวิเธนาติ นีวรณอุปาทานกฺขนฺธายตนโพชฺฌงฺคอริยสจฺจานํ วเสน ปญฺจธาฯ ภาวนานุภาโว อริยมคฺคคฺคหณสมตฺถตาฯ

ตํนิยมโตติ ตสฺสา กายานุปสฺสนาทิปฏิปตฺติยา นิยมโตฯ ตสฺสา ภิกฺขุภาเว นิยเต สาปิ ภิกฺขุภาเว นิยตาเยว นาม โหติฯ

กายานุปสฺสนาอุทฺเทสวณฺณนา

เอตฺถาติ กาเยฯ อวยวา อสฺส อตฺถีติ อวยวี, สมุทาโย, สมูโหติ อตฺโถ, โส ปน อวยววินิมุตฺตํ ทฺรพฺยนฺตรนฺติ คาโห ลทฺธิ อวยวีคาโหฯ หตฺถปาทาทิองฺคุลินขาทิองฺคปจฺจงฺเค สนฺนิเวสวิสิฏฺเฐ อุปาทาย ยายํ องฺคปจฺจงฺคสมญฺญา เจว กายสมญฺญา จ, ตํ อติกฺกมิตฺวา อิตฺถิปุริสรถฆฏาทิทฺรพฺยนฺติปริกปฺปนํ สมญฺญาติธาวนํฯ อถ วา ยถาวุตฺตสมญฺญํ อติกฺกมิตฺวา ปกติอาทิทฺรพฺยาทิชีวาทิกายาทิปทตฺถนฺตรปริกปฺปนํ สมญฺญาติธาวนํฯ นิจฺจสาราทิคาหภูโต อภินิเวโส สาราทานาภินิเวโสฯ

น ตํ ทิฏฺฐนฺติ ตํ อิตฺถิปุริสาทิ ทิฏฺฐํ น โหติฯ ทิฏฺฐํ วา อิตฺถิปุริสาทิ น โหตีติ โยชนาฯ ยถาวุตฺตนฺติ เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํฯ

เกสาทิปถวินฺติ เกสาทิสญฺญิตํ สสมฺภารปถวิํฯ ปุพฺพาปริยภาเวนาติ สนฺตานวเสนฯ อญฺญตฺถาติ ‘‘อาโปกาย’’นฺติ เอวมาทีสุฯ

อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ สปรสนฺตาเน กาโย วุตฺโตติฯ ‘‘กาโย’’ติ เจตฺถ สมฺมสนุปคา รูปธมฺมา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธาธมฺมาน’’นฺติฯ ฆฏิตํ เอกาพทฺธํ อารมฺมณํ ฆฏิตารมฺมณํ, เอการมฺมณภูตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอกโต อารมฺมณภาโว นตฺถี’’ติฯ

อนฺโตโอลียนา อนฺโตสงฺโกโจ อนฺตราโวสานํฯ

ทฺวีหีติ อภิชฺฌาวินยโทมนสฺสวินเยหิฯ

สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ สติสมฺปชญฺญํ, เตนฯ เอเตน กรณภูเตนฯ วิปกฺขธมฺเมหิ อนนฺตริตตฺตา อวิจฺฉินฺนสฺสฯ ตสฺส สพฺพตฺถิกกมฺมฏฺฐานสฺสฯ

กายานุปสฺสนาอุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ