อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[248-9] ตนฺติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ อิตรสฺสาติ กามุปาทานสฺสฯ ตณฺหาคหเณนาติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ตณฺหาคหเณน คหิตตฺตาฯ ยทิ เอวํ นามคฺคหเณน คหิตา ตณฺหา กสฺมา ปุน วุตฺตาติ อาห ‘‘นาเม วิย วิเสสปจฺจยตฺตาภาวา’’ติฯ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตน’’นฺติ เอตฺถ หิ กามตณฺหาปิ นาเม สงฺคหิตาติ นามสฺส ยถารหํ ฉฏฺฐายตนสฺส ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อตฺถิ ตตฺถ วิเสสปจฺจยตฺตํ, อุปาทานสฺส ปน ภวสงฺคโหปิ อตฺถีติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ เอเตน ‘‘กามุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตสฺส นตฺเถว วิเสโสติ วุตฺตํ ‘‘นาเม วิย วิเสสปจฺจยตฺตาภาวา’’ติฯ ตณฺหา เอติสฺสา ปจฺจโยติ ตณฺหาปจฺจยา, ทิฏฺฐิ ฯ ภวสฺส ปจฺจยภูตาติ ทุวิธสฺสปิ ภวสฺส การณภูตาฯ อุภเยนปิ อุปาทานสฺส ภวนิทฺเทเส ฐเปตพฺพตํเยว วิภาเวติฯ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ปจฺจโย จ เอกเมวาติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ, ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตฺถ วุตฺตปจฺจโย จ เอโก เอวตฺโถ, ตสฺมา ปจฺจโย วิสุํ ปจฺจยุปฺปนฺนโต ภินฺนํ กตฺวา น วิภตฺโตฯ

[252] อุปตฺถมฺภกสมุฏฺฐาปนปจฺฉาชาตปจฺจยวเสนาติ อุปตฺถมฺภกสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส สมุฏฺฐาปนวเสน, ปจฺฉาชาตปจฺจยวเสน จฯ

[254] ปญฺจนฺนนฺติ จกฺขายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํฯ สหชาตาทิปจฺจโยติ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตาทิปจฺจโยฯ วตฺถุสงฺขาตํ รูปํฯ ปุเรชาตาทิปจฺจโยติ ปุเรชาตนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโยฯ ปจฺฉาชาตาทิปจฺจโยติ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโยฯ ฉฏฺฐสฺส สหชาตาทีติ อาทิ-สทฺเทน อญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทโย คหิตาฯ

[264] ยสฺสาติ ‘‘ยสฺส จ โหตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ‘‘ยสฺสา’’ติ ปทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘โหตีติ โยเชตพฺพ’’นฺติฯ

[280] ตสฺสาติ ‘‘พลวกิเลสภูตาย วิจิกิจฺฉายา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 280) ปทสฺสฯ เตนาติ ‘‘ตณฺหาฏฺฐาเน’’ติ ปเทนฯ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน อิมสฺมิํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กุสลาพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนา

[306] สพฺยาปารานีติ สอุสฺสาหานิ, วิปากธมฺมานีติ อตฺโถฯ ปริหีนํ อวิชฺชาฏฺฐานํ เอเตสนฺติ ปริหีนาวิชฺชาฏฺฐานาฯ

สนฺธายาติ อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต วิย วทติ, สรูเปเนว ปน ‘‘น จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 306) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ นามรูปํ น น ลพฺภตีติ โยชนาฯ

กุสลาพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[334] กุสลผเลติ กุสลวิปากปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส คหิตตฺตา ตสฺส สาทุรสวิสรุกฺขพีชสทิสตา วุตฺตาฯ

ยทิปิ ‘‘สงฺขารเหตุก’’นฺติอาทินา โยชนา ลพฺภติ, อวิคตจตุกฺกาทีนิ ปน น ลพฺภนฺติ ยถาลาภโยชนาย ทสฺสิตตฺตาฯ

อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กุสลมูลกวิปากนิทฺเทสวณฺณนา

[343] กมฺมํ วิย ปจฺจโย โหติ วิปากภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ วิปากสฺส กมฺมํ ปจฺจโย โหนฺตํ สาติสยํ โหตีติ ตสฺส นิปฺปริยายตา, ตํสมฺปยุตฺตานํ ปริยายตา สิยาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปริยาเยน อุปนิสฺสยปจฺจโยติ วุตฺตานี’’ติ อาหฯ ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย (ปฏฺฐา. 1.1.423), อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส (ปฏฺฐา. 1.1.423), วิปากธมฺมธมฺโม เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.3.103) ปน วจนโต นิปฺปริยาเยน สพฺเพปิ กุสลากุสลา ธมฺมา วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติ อยมตฺโถ ทิสฺสติฯ ‘‘กุสลมูลํ อกุสลมูล’’นฺติ อิเมสํ อนฺวาเทโสปิ ปจฺจยสทฺทาเปกฺขาย ‘‘เอสา’’ติ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอสาติ…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติฯ

‘‘มนสิกาโรปี’’ติอาทินา อปฺปหีนาวิชฺชานมฺปิ กิริยาย กุสลากุสลมูลานิ, อวิชฺชา จ อุปนิสฺสยา น โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏภูตานิเยว สงฺขารวิญฺญาณานิ ปจฺฉิมนเย อธิปฺเปตานีติ วุตฺตํ ‘‘กิริยานิ ปน…เป.… คจฺฉนฺตี’’ติฯ เตสํ ปจฺจยานํ วเสน อเนกปฺปการโตติ อธิปฺปาโยติ โยชนาฯ

นวาทิเภทานนฺติ นวอฏฺฐสตฺตฉาติ เอวํปเภทานํฯ จตุนฺนํ จตุกฺกานนฺติ ปุริมนเย ปจฺฉิมนเย จ อาคตานํ ยถาลาภํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํฯ