สงฺขาราทิมูลกนยมาติกาวณฺณนา

[247] ยทิปิ สามญฺญโต คตวิเสโส, ตถาปิ สามญฺญคฺคหเณน นยคโต วิเสโส สรูปโต ทสฺสิโต โหตีติ ‘‘นามปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ วตฺวาปิ นามวิเสสานํ ตสฺสา ปจฺจยภาโว ทสฺเสตพฺโพติ อาห ‘‘นามวิเสสานํ…เป.… วุตฺตา’’ติฯ ‘‘ยเทว ปน นาม’’นฺติอาทิ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ นามคฺคหเณน อคฺคหิโตปิ ชาติอาทิ ภวคฺคหเณน คหิโตติ ทสฺสิโตวายมตฺโถติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ภวคฺคหเณน จา’’ติอาทิฯ อิธาปีติ ‘‘ภวปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ อิธาปิฯ น สิยาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ วุตฺตํ น สิยาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สามญฺญโจทิตํ วิเสสโจทิตเมว น โหติ, ตสฺมาฯ โสติ ภโวฯ เตนาติ สภาวาสภาวธมฺมสงฺคหเณนฯ

อุปาทานสฺสปิ ภเวกเทสตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุปาทานปจฺจยา…เป.… อคฺคหิเต’’ติฯ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ อิทํ วจนํ สนฺธายาห ‘‘ภวสทฺโท…เป.… วุจฺจมาโน’’ติฯ ‘‘นามปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ เอตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ฐเปตฺวา ปจฺจยสฺส คหณโต อวิชฺชาวินิมุตฺตา เอว จตฺตาโร ขนฺธา นามสทฺเทน วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘น นามสทฺโท นิรวเสสโพธโก’’ติฯ น เจตฺถ เอกํสโต การณํ มคฺคิตพฺพํฯ เยน ภว-สทฺโท นิรวเสสโพธโก, น นาม-สทฺโทติ อาห ‘‘เอวํสภาวา หิ เอตา นิรุตฺติโย’’ติฯ อิมินา อธิปฺปาเยนาติ ภวสทฺโท นิรวเสสโพธโก อุปาทินฺนจตุกฺขนฺธวิสยตฺตาติ อิมินา อธิปฺปาเยนฯ ชายมานาทิธมฺมวิการภาวโต ชายมานาทิกฺขนฺธปฏิพทฺธา ชาติอาทโย วุจฺเจยฺยุํ, น ปน ชาติอาทิปฏิพทฺธา ชายมานาทิกฺขนฺธาติ น เอกจิตฺตกฺขเณ ชาติอาทีนํ อวิชฺชาย ปจฺจยภาโว สมฺภวตีติ อิมมตฺถมาห ‘‘ชายมานานํ ปนา’’ติอาทินาฯ นานาจิตฺตกฺขเณ ปน ชาติอาทโย อวิชฺชาย อุปนิสฺสยปจฺจโย โหนฺตีติ ‘‘เอกจิตฺตกฺขเณ’’ติ วิเสสิตํฯ เตเนวาติ อสมฺภเวเนวฯ

มาติกาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[248-9] ตนฺติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ อิตรสฺสาติ กามุปาทานสฺสฯ ตณฺหาคหเณนาติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ตณฺหาคหเณน คหิตตฺตาฯ ยทิ เอวํ นามคฺคหเณน คหิตา ตณฺหา กสฺมา ปุน วุตฺตาติ อาห ‘‘นาเม วิย วิเสสปจฺจยตฺตาภาวา’’ติฯ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตน’’นฺติ เอตฺถ หิ กามตณฺหาปิ นาเม สงฺคหิตาติ นามสฺส ยถารหํ ฉฏฺฐายตนสฺส ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อตฺถิ ตตฺถ วิเสสปจฺจยตฺตํ, อุปาทานสฺส ปน ภวสงฺคโหปิ อตฺถีติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ เอเตน ‘‘กามุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตสฺส นตฺเถว วิเสโสติ วุตฺตํ ‘‘นาเม วิย วิเสสปจฺจยตฺตาภาวา’’ติฯ ตณฺหา เอติสฺสา ปจฺจโยติ ตณฺหาปจฺจยา, ทิฏฺฐิ ฯ ภวสฺส ปจฺจยภูตาติ ทุวิธสฺสปิ ภวสฺส การณภูตาฯ อุภเยนปิ อุปาทานสฺส ภวนิทฺเทเส ฐเปตพฺพตํเยว วิภาเวติฯ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ปจฺจโย จ เอกเมวาติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ, ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตฺถ วุตฺตปจฺจโย จ เอโก เอวตฺโถ, ตสฺมา ปจฺจโย วิสุํ ปจฺจยุปฺปนฺนโต ภินฺนํ กตฺวา น วิภตฺโตฯ

[252] อุปตฺถมฺภกสมุฏฺฐาปนปจฺฉาชาตปจฺจยวเสนาติ อุปตฺถมฺภกสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส สมุฏฺฐาปนวเสน, ปจฺฉาชาตปจฺจยวเสน จฯ

[254] ปญฺจนฺนนฺติ จกฺขายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํฯ สหชาตาทิปจฺจโยติ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตาทิปจฺจโยฯ วตฺถุสงฺขาตํ รูปํฯ ปุเรชาตาทิปจฺจโยติ ปุเรชาตนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโยฯ ปจฺฉาชาตาทิปจฺจโยติ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโยฯ ฉฏฺฐสฺส สหชาตาทีติ อาทิ-สทฺเทน อญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทโย คหิตาฯ

[264] ยสฺสาติ ‘‘ยสฺส จ โหตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ‘‘ยสฺสา’’ติ ปทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘โหตีติ โยเชตพฺพ’’นฺติฯ

[280] ตสฺสาติ ‘‘พลวกิเลสภูตาย วิจิกิจฺฉายา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 280) ปทสฺสฯ เตนาติ ‘‘ตณฺหาฏฺฐาเน’’ติ ปเทนฯ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน อิมสฺมิํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กุสลาพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนา

[306] สพฺยาปารานีติ สอุสฺสาหานิ, วิปากธมฺมานีติ อตฺโถฯ ปริหีนํ อวิชฺชาฏฺฐานํ เอเตสนฺติ ปริหีนาวิชฺชาฏฺฐานาฯ

สนฺธายาติ อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต วิย วทติ, สรูเปเนว ปน ‘‘น จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 306) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ นามรูปํ น น ลพฺภตีติ โยชนาฯ

กุสลาพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ