1. ปจฺจยจตุกฺกวณฺณนา

ปจฺจยสหิตปจฺจยุปฺปนฺนานิ องฺคภาเวน วุตฺตานิ, น เกวลํ ปจฺจยาฯ ตสฺมา ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ เอตฺถ น ฉฏฺฐายตนสฺส องฺคตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น, ตสฺส อนงฺคตฺตา’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวาติ ปจฺจยสหิตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส องฺคภาวโตฯ ตีสุ ปกาเรสูติ ‘‘ปฐโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเฐนา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 243) อฏฺฐกถายํ วุตฺเตสุ ตีสุปิ ปกาเรสุฯ ปจฺจยวิเสสาทีติ เอตฺถ นามํ, ฉฏฺฐายตนญฺจ ปจฺจยวิเสโสฯ อาทิ-สทฺเทน โยนิวิเสโส, อายตนานํ อปาริปูริปาริปูริภววิเสโส จ คหิโตฯ เต หิ ทุติยวาราทีนํ นานตฺตกราฯ อตฺถวิเสเสนาติ ยทิปิ อญฺญตฺถ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ สฬายตนปจฺจโย วุตฺโต, ตถาปิ สหชาตาทินามสนฺนิสฺสเยน ปวตฺตนโต นามมตฺตปจฺจยาปิ โส โหตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส นานานยวิจิตฺตตานุมิตสฺส คมฺภีรภาวสฺส วิภาวนสงฺขาเตน, อนวเสสนามปจฺจยทสฺสนสงฺขาเตน จ อตฺถวิเสเสนฯ ตถา หิ ‘‘เยหิ, อานนฺท, อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหิ เยหิ อุทฺเทเสหิ นามกายสฺส ปญฺญตฺติ โหติ, เตสุ อากาเรสุ…เป.… อุทฺเทเสสุ อสติ อปิ นุ โข รูปกาเย อธิวจนสมฺผสฺโส ปญฺญาเยถา’’ติ (ที. นิ. 2.114) ผสฺสสฺส นามปจฺจยตาวิภาวนวเสน มหานิทานเทสนา ปวตฺตาฯ ตถา ‘‘นามรูปปจฺจยา ผสฺโสติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติ (ที. นิ. 2.97) ‘‘นามรูปปจฺจยา’’ติ วทนฺเตน ‘‘นามปจฺจยา’’ติปิ วุตฺตเมว โหตีติฯ

วารจตุกฺเก ‘‘สงฺขาโร’’ติ วุตฺตํ, โสกาทโย น วุตฺตา, ปุริมสฺมิํ วารทฺวเย รูปํ น วุตฺตํ, วารตฺตเย สฬายตนํ น วุตฺตนฺติ โยเชตพฺพํฯ

สพฺพ…เป.… รณโตติ สพฺพสฺส วิญฺญาณสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูตสพฺพภวสาธารณโต, วิญฺญาณสฺส วา ปวตฺติฏฺฐานภูตสพฺพภวสาธารณโตฯ สมานํ ผลํ สมาโน ปจฺจโย สหชาตาทิปจฺจเยหิ อุปกตฺตพฺพโต, อุปการกโต จฯ ตสฺส วิญฺญาณสฺสฯ วิญฺญาณาหรณนฺติ วิปากวิญฺญาณนิพฺพตฺตนํฯ อสฺส วิญฺญาณสฺสฯ

คติสูจโกติ หิ-สทฺทํ โลเก คติอตฺถํ วทนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘วิคต’’นฺติ เอตฺถ วิ-สทฺโท ปฏิเสธทีปโกติ ทฺเว ปฏิเสธา ปกติํ ญาเปนฺตีติ อาห ‘‘วิคตตานิวารณวเสน คติ เอว โหตี’’ติฯ

ติธา จตุธา ปญฺจธา วาติ เอตฺถ สญฺญามนสิการาทโย สหชาตนิสฺสยอตฺถิปจฺจยวเสน ติธา, ผสฺสเจตนาทโย เตสญฺเจว อาหาราทีนญฺจ วเสน จตุธา, เวทนาวิตกฺกาทโย เตสญฺเจว ฌานินฺทฺริยาทีนญฺจ วเสน ปญฺจธาฯ ยถา สมาธิ, เอวํ วีริยมฺปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ตมฺปิ หิ อธิปตินฺทฺริยมคฺคปจฺจเยหิ ฉธา ปจฺจโย โหติฯ

‘‘วจนวเสนา’’ติ อิมินา อิมสฺมิํ จตุกฺเก สหชาตปจฺจยํ ธุรํ กตฺวา เทสนา ปวตฺตาติ เตสํ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสติฯ อตฺโถติ ปจฺจยธมฺโมฯ กตฺถจีติ กิสฺมิญฺจิ วาเร อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ยถาสเกหิ ปจฺจโย น น โหติฯ ‘‘อตฺถโต’’ติ จ ปาโฐฯ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ สิยา, วุตฺตญฺจ ตํฯ ตสฺมา สหชาตปจฺจยวเสเนว ปฐมจตุกฺโก วุตฺโตติ น คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘น จ ตํ น วุตฺต’’นฺติอาทิฯ อิมสฺส จ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตีติอาทิ น วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปจฺจยวจนเมวาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติอาทีสุ วุตฺตปจฺจยวจนเมว จฯ เตสนฺติ เตสํ อาจริยานํฯ อโยเชตฺวา วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กถํ ปน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สามญฺเญน…เป.… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘สหชาตสูจก’’นฺติอาทินา ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส วจนโต อสิทฺธิมาห, ‘‘สหชาตโต’’ติอาทินา ปน อตฺถาปตฺติโตฯ อสมฺภเว หิ อญฺญสฺส อตฺถโต สิชฺเฌยฺย วจนโต วา อตฺถโต วา อธิปฺเปตตฺถสาธนาติฯ

อญฺญตฺถาติ อญฺญสฺมิํ สุตฺเตฯ อตีตทฺธํ นิทฺธาเรตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนานาคเตหิ สทฺธิํ อทฺธตฺตยทสฺสนตฺถํฯ ตํเทสนาปริคฺคหตฺถนฺติ มหานิทานเทสนาปริคฺคหตฺถํฯ โส จ อุภินฺนํ เทสนานํ อญฺญมญฺญํ สํสนฺทนภาวทสฺสนตฺถํฯ เอวํ สพฺพญฺญุพุทฺธภาสิตา เทสนา อญฺญทตฺถุ สํสนฺทตีติฯ

อิมสฺสาติ อิมสฺส ตติยวารสฺสฯ

อปราเปกฺขตาย, อปริกิลิฏฺฐุปปตฺติตาย, อสุจิอมกฺขิตตาย กามาวจรเทวานํ, สพฺเพสญฺจ พฺรหฺมานํ ตถา อุปปชฺชนโต จ โอปปาติกโยนิยา ปธานตา เวทิตพฺพาฯ สงฺคหนิทสฺสนวเสนาติ โอปปาติกโยนิยา เอว สํเสทชโยนิยา สงฺคหสฺส นิทสฺสนวเสน อุทาหรณวเสนฯ อารมฺมณปจฺจยสฺสาปิ ผสฺสสฺส สติปิ ปวตฺติเหตุภาเว โส ปน สหชาตาทิปจฺจยภูตสฺส อชฺฌตฺติกสฺส ฉฏฺฐายตนสฺส วิย น สาติสโยติ วุตฺตํ ‘‘อารมฺมณปจฺจโย เจตฺถ ปวตฺตโก น โหตี’’ติฯ

เกสญฺจีติ ปริปุณฺณายตนานํ คพฺภเสยฺยกานํฯ ‘‘ปจฺฉิม…เป.… สทา สมฺภวตี’’ติ อิทํ คพฺภเสยฺยกานํ วิย อิตรโยนิกานํ กเมน อายตนุปฺปตฺติ นตฺถีติ วุตฺตํฯ ตถา จาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สหุปฺปตฺติทีปนโต’’ติฯ

ปจฺจยจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เหตุจตุกฺกวณฺณนา

[244] อภาวโตติ ภาวาภาวโตฯ ยญฺหิ ชาติกฺขณมตฺเตเยว ภวติ, น ตโต ปรํ, ตํ ชาติยา อวิคตปจฺจโย สิยา อวิคตปจฺจยนิยมสพฺภาวโตฯ ภโว ปน ยสฺมา ชาติกฺขณโต ปรมฺปิ ภวติ, ตสฺมา น โส ตสฺสา อวิคตปจฺจโย โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตโต อุทฺธํ ภาวโตติ อตฺโถ’’ติฯ ภเวติ ภวปเท, ภเว วา นิปฺผาเทตพฺเพฯ เอส นโย ชาติอาทีสูติ เอตฺถาปิฯ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา ‘‘อวิคตปจฺจยสฺส อภาวโต, นิยมาภาวโต จา’’ติ วุตฺตานํ เหตูนํ วุตฺตนเยน อพฺยาปิภาววิภาวเนน อการณตํ ทสฺเสติ อยาวภาวิโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส, ปจฺจยธมฺมสฺส จ อวิคตปจฺจยภาวทสฺสนโตฯ สงฺขารกฺขนฺเธติอาทิ มคฺคโสธนวเสน วุตฺตํฯ ตสฺส ปริหารํ สยเมว วทติฯ โส ขโณ เอตสฺส อตฺถีติ ตงฺขณิโก, น ตงฺขณิโก อตงฺขณิโก, ตสฺส สพฺภาวา, อยาวภาวิกสพฺภาวาติ อตฺโถฯ ยถา ปน เหตู โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขตลกฺขณานํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ

เอวนฺติ เอวํ ยถาวุตฺตนเย สติ, เอวํ สนฺเตติ อตฺโถฯ ‘‘น หิ…เป.… อตฺถี’’ติ อิมินา ชาติอาทีนํ อวิคตปจฺจยวเสน ปจฺจยุปฺปนฺนภาโว วิย ปจฺจยภาโวปิ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อสภาวธมฺมตฺตา’’ติฯ

กถํ ปน อสภาวธมฺมานํ ชาติอาทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนตา, ปจฺจยตา จาติ อาห ‘‘ชายมานานํ ปนา’’ติอาทิฯ ตสฺสาติ ชาติชรามรณสฺสฯ วตฺตพฺพปเทโสติ ‘‘ฐเปตฺวา’’ติ วตฺตพฺพปเทโสฯ