สภาวสิทฺธา เอว หิ อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิ วิย กมลงฺฆนรหิตา ตถา ตถา สรีรินฺทฺริยสุขาทิภาวปริณามาย นิยติยาว กายา สมาคจฺฉนฺติ, ยโต คติชาติพนฺธา, อปวคฺโค จ โหตีติ นิยติวาโทฯ เตนาห ‘‘นิยตตาย…เป.… ปวตฺตนฺตี’’ติฯ นิยติอตฺโถ วุตฺโตเยวฯ

เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ สุตฺตํฯ อากุลเมว, อากุลภาโว วา อากุลกํฯ ชฏิตาติ เหฏฺฐุปริยวเสน ปวตฺตมาเนหิ กิเลสกมฺมวิปาเกหิ ชาตชฏาฯ นีฑนฺติ กุลาวกํฯ สํสารนฺติ อิธ สมฺปตฺติภวปฺปพนฺธมาห อปายาทิปเทหิ ทุคฺคติปฺปพนฺธสฺส วุตฺตตฺตาฯ

ภวจกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[243] ตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํฯ เอเกกจิตฺตาวรุทฺธนฺติ อภิธมฺมภาชนีเย วิย เอเกกสฺมิํ จิตฺเต อวรุทฺธํ อนฺโตคธํ อกตฺวาฯ อสหชาตานญฺจ ‘‘อสหชาตานํ, สหชาตานญฺจา’’ติ เอวํ ปฐมปเท เอกเสสนิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ อสหชาตาเยว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา ทสฺสิตา วิปากวิญฺญาณสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (วิภ. 225) จ เอวมาทีสุ อสหชาตา, สหชาตา จฯ ‘‘เอเกเกน นเยนา’’ติ ปุราตโน ปาโฐ, เอตรหิ ปน ‘‘เอเกเกน จตุกฺเกน’’ อิจฺเจว พหูสุ โปตฺถเกสุ ปาโฐฯ นยจตุกฺกวาราติ นเยสุ จตุกฺกานํ วารา, อวิชฺชามูลกาทีสุ นวสุ นเยสุ ปจฺเจกํ ปจฺจยจตุกฺกาทีนํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตน’’นฺติอาทิวิเสสภินฺนา จตฺตาโร วาราติ อตฺโถฯ ววตฺถิตาติ ยถาวุตฺตวิเสเสน อสํกิณฺณาฯ จตุกฺกานนฺติ วารจตุกฺกานํ วารโสฬสกสฺส นยภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

1. ปจฺจยจตุกฺกวณฺณนา

ปจฺจยสหิตปจฺจยุปฺปนฺนานิ องฺคภาเวน วุตฺตานิ, น เกวลํ ปจฺจยาฯ ตสฺมา ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ เอตฺถ น ฉฏฺฐายตนสฺส องฺคตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น, ตสฺส อนงฺคตฺตา’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวาติ ปจฺจยสหิตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส องฺคภาวโตฯ ตีสุ ปกาเรสูติ ‘‘ปฐโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเฐนา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 243) อฏฺฐกถายํ วุตฺเตสุ ตีสุปิ ปกาเรสุฯ ปจฺจยวิเสสาทีติ เอตฺถ นามํ, ฉฏฺฐายตนญฺจ ปจฺจยวิเสโสฯ อาทิ-สทฺเทน โยนิวิเสโส, อายตนานํ อปาริปูริปาริปูริภววิเสโส จ คหิโตฯ เต หิ ทุติยวาราทีนํ นานตฺตกราฯ อตฺถวิเสเสนาติ ยทิปิ อญฺญตฺถ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ สฬายตนปจฺจโย วุตฺโต, ตถาปิ สหชาตาทินามสนฺนิสฺสเยน ปวตฺตนโต นามมตฺตปจฺจยาปิ โส โหตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส นานานยวิจิตฺตตานุมิตสฺส คมฺภีรภาวสฺส วิภาวนสงฺขาเตน, อนวเสสนามปจฺจยทสฺสนสงฺขาเตน จ อตฺถวิเสเสนฯ ตถา หิ ‘‘เยหิ, อานนฺท, อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหิ เยหิ อุทฺเทเสหิ นามกายสฺส ปญฺญตฺติ โหติ, เตสุ อากาเรสุ…เป.… อุทฺเทเสสุ อสติ อปิ นุ โข รูปกาเย อธิวจนสมฺผสฺโส ปญฺญาเยถา’’ติ (ที. นิ. 2.114) ผสฺสสฺส นามปจฺจยตาวิภาวนวเสน มหานิทานเทสนา ปวตฺตาฯ ตถา ‘‘นามรูปปจฺจยา ผสฺโสติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติ (ที. นิ. 2.97) ‘‘นามรูปปจฺจยา’’ติ วทนฺเตน ‘‘นามปจฺจยา’’ติปิ วุตฺตเมว โหตีติฯ

วารจตุกฺเก ‘‘สงฺขาโร’’ติ วุตฺตํ, โสกาทโย น วุตฺตา, ปุริมสฺมิํ วารทฺวเย รูปํ น วุตฺตํ, วารตฺตเย สฬายตนํ น วุตฺตนฺติ โยเชตพฺพํฯ

สพฺพ…เป.… รณโตติ สพฺพสฺส วิญฺญาณสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูตสพฺพภวสาธารณโต, วิญฺญาณสฺส วา ปวตฺติฏฺฐานภูตสพฺพภวสาธารณโตฯ สมานํ ผลํ สมาโน ปจฺจโย สหชาตาทิปจฺจเยหิ อุปกตฺตพฺพโต, อุปการกโต จฯ ตสฺส วิญฺญาณสฺสฯ วิญฺญาณาหรณนฺติ วิปากวิญฺญาณนิพฺพตฺตนํฯ อสฺส วิญฺญาณสฺสฯ

คติสูจโกติ หิ-สทฺทํ โลเก คติอตฺถํ วทนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘วิคต’’นฺติ เอตฺถ วิ-สทฺโท ปฏิเสธทีปโกติ ทฺเว ปฏิเสธา ปกติํ ญาเปนฺตีติ อาห ‘‘วิคตตานิวารณวเสน คติ เอว โหตี’’ติฯ