ภวปทนิทฺเทสวณฺณนา

[234] ‘‘ภวตี’’ติ อิทํ อุปปตฺติภวนิพฺพจนํฯ ทฺวยสฺสาติ กมฺมุปปตฺติภวทฺวยสฺสฯ นิปฺผาทนผลํ ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถตาฯ นิพฺพตฺตนํ นิปฺผาทนํฯ

‘‘ภควํมูลกา’’ติ (อ. นิ. 8.83; 9.1; 10.58; 11.19) วิย ‘‘สญฺญาวํภโว’’ติ วตฺตพฺเพ อตฺถิ-อตฺเถ วา วํ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ อาห ‘‘สญฺญาภโว’’ติฯ ตสฺส วา อตฺเถติ ตสฺส วนฺตุสทฺทสฺส อตฺเถ, อตฺถิ-อตฺเถติ อตฺโถฯ อการํ กตฺวาติ ยถา ‘‘ปีติสุขํ อสฺส อตฺถี’’ติ อตฺเถ อการํ กตฺวา อุปฺปาเทตฺวา ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจติ, เอวํ สญฺญา อสฺส อตฺถีติ สญฺโญ, ภโว, โสว สญฺญภโวฯ เอกสฺมินฺติ รูปกฺขนฺเธ เอวฯ ปวตฺตตฺตาติ ปวตฺตกปวตฺตนฏฺฐานานํ อเภเทปิ อุปจารวเสน ภินฺนํ วิย กตฺวา ทสฺเสติฯ

กมฺมสงฺขาตตนฺติ ‘‘กมฺม’’นฺติ วตฺตพฺพตํ, กมฺมโกฏฺฐาสตํ วาฯ ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามี’’ติอาทินา (อ. นิ. 6.63) สุตฺเตปิ เจตนาย กมฺมภาโว อาคโตวฯ นิปฺปริยาเยน ปน เจตนาว กมฺมภโวติ วุตฺตมตฺถํ อภิธมฺมปาฬิยาว สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตญฺหี’’ติอาทิมาหฯ อิมาย หิ เวทนาสญฺญาวิญฺญาณกฺขนฺเธหิ, มนายตนมโนวิญฺญาณธาตูหิ, สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตุเอกเทเสน จ กมฺมภวสฺส สมฺปยุตฺตตํ วทนฺติยา ธาตุกถาปาฬิยา ตสฺส เจตนาภาโว ทีปิโตติฯ

ธมฺมเภทโตติ เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตภาเวน, กุสลากุสลาพฺยากตภาเวน จ ธมฺมวิภาคโตฯ ‘‘ปุนวจน’’นฺติ อิมินาว ปุนรุตฺติโทสาปตฺติ ปฏิญฺญาตาติ ปรสฺส อาสงฺกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจนนฺติ เอตํ น ยุตฺตนฺติ เจ’’ติ อาหฯ ภเวกเทสภาเวนาติ กมฺมภวสฺส เอกเทสตฺตา สงฺขารานํฯ เตน เยสํ ธมฺมานํ สมุทาโย ภโว วุตฺโต, ตเทกเทสา สงฺขารา, สมุทาเยกเทสา จ อตฺถโต ภินฺนา เอวาติ วุตฺตเมเวตนฺติ ทสฺเสติฯ ปุน ยถาวุตฺตเมว เภทํ มนสิ กตฺวา อตฺถโต ปุนวจนาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปเรน วา’’ติอาทิมาหฯ

อนฺโตคเธติ กามภวาทิอนฺโตคเธ สญฺญาภวาทิเกฯ กามภวาทิเกติ กามรูปารูปภเวฯ

อุปาทานเภทนฺติ กามุปาทานาทิอุปาทานวิเสสํฯ

เตนาติ สีลพฺพตุปาทาเนนฯ วกฺขมาเนนาติ ‘‘อิทํ สีลพฺพตํ นามา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 234) อฏฺฐกถายํ วกฺขมาเนน ปกาเรนฯ ปุราณํ พฺรหฺมณฺฑลิงฺคขนฺทปุราณาทิฯ ‘‘เสตวธยชฺชํ อารภเต ภูติกาโม’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.650) ปสุมารณวิธานยุตฺโต ยญฺญวิธิ ปสุพนฺธวิธิฯ

อตฺตโน สุทฺธิมคฺคปรามาสมตฺตตฺตา สีลพฺพตุปาทานสฺส อตฺตวาทุปาทานนิมิตฺตํ วุตฺตํฯ

มคฺคปจฺจยา โหนฺติ มิจฺฉานิยฺยานสภาวตฺตาฯ อนนฺตรสฺส ปน กามกมฺมภวสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ อุปาทานสฺส ปจฺจยภาโว ปากโฏเยวาติ น วุตฺโตฯ

ภวปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทสวณฺณนา

[235] อุปปตฺติภวุปฺปตฺตีติ อุปปตฺติภเว, อุปปตฺติภวภาเวน วา อุปาทินฺนกฺขนฺธานํ อุปฺปตฺติฯ ชายมานสฺส ขนฺธสฺสฯ ชาติ นิพฺพตฺติวิกาโรฯ อุปปตฺติภโวปิ ชาติยา ปจฺจโยฯ กสฺมา? อุปปตฺติภเว อสติ ชาติยา อภาวาติ โยชนาฯ ‘‘ชายมานรูปปทฏฺฐานตา’’ติอาทินาปิ ตสฺส ชาติยา ปจฺจยภาวํเยว วิภาเวติฯ

สติปิ สุกฺกโสณิตาทิเก ปิตุคตวิเสสาทิการเณ พาหิเร ปจฺจเย ตสฺส ปน อนิยตตฺตา, หีนปณีตาทิวิเสสสฺส จ อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อชฺฌตฺต…เป.… อภาวา’’ติฯ

ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภวจกฺกกถาวณฺณนา

[242] สมฺพนฺธํ อิตํ คตนฺติ สมิตํฯ เตนาห ‘‘สงฺคต’’นฺติฯ

ภวจฺฉนฺโท ภวราโคฯ ตสฺสารุปฺปกถาสวนนฺติ ตสฺส พาลภาวสฺส อยุตฺตการิตาย อนุจฺฉวิกกถาสวนํฯ