เตนาห ‘‘สพฺเพ สตฺตา, สพฺเพ ปาณา , สพฺเพ ภูตา, สพฺเพ ชีวา อวสา อพลา อวีริยา นิยติสงฺคติภาวปริณตา’’ติ (ที. นิ. 1.168)ฯ เอเตหิ วิกปฺปเนหีติ จุติอาทีสุ สมฺมูฬฺหตาย ‘‘สตฺโต มรตี’’ติอาทิวิกปฺปเนหิ การณภูเตหิฯ อกุสลํ จิตฺตํ กตฺวาติ อโยนิโสมนสิการปริพฺรูหเนน จิตฺตํ อกุสลํ กตฺวาฯ

สุตฺตาทิธมฺมนฺติ สุตฺตเคยฺยาทิปริยตฺติธมฺมํฯ ปริยตฺติธมฺมญฺหิ สมฺมเทว ชานนฺโต ปฏิปตฺติธมฺมํ ปริปูเรตฺวา ปฏิเวธธมฺเม ปติฏฺฐหติฯ ตนฺติ ตํ ชานนํ, นิพฺพานาภิสมโยติ อตฺโถฯ

สงฺขารปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิญฺญาณปทนิทฺเทสวณฺณนา

[227] ยถาวุตฺตสงฺขารปจฺจยาติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิวุตฺตปฺปการสงฺขารปจฺจยาฯ วิญฺญาณาทโย เวทนาปริโยสานา เอตรหิ วิปากวฏฺฏภูตา อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ตํกมฺมนิพฺพตฺตเมว วิญฺญาณํ ภวิตุํ อรหตี’’ติฯ อยญฺจ อตฺถวณฺณนา ธาตุกถาปาฬิยา น สเมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธาตุกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ธาตุกถายํ วจนโต สพฺพวิญฺญาณผสฺสเวทนาปริคฺคโห กโต ธาตุกถายนฺติ โยชนาฯ สปฺปเทสาติ สาวเสสา, วิปากา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ วิญฺญาณาทีสุ หิ วิปาเกสุเยว อธิปฺเปเตสุ ยถา –

‘‘วิปาเกหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา อสงฺขตํ ขนฺธโต ฐเปตฺวา ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหายตเนหิ เตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตาฯ กติหิ อสงฺคหิตา? น เกหิจิ ขนฺเธหิ น เกหิจิ อายตเนหิ ปญฺจหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. 477) –

วิปากวิปฺปยุตฺตานํ สงฺคหาสงฺคหา วิสฺสชฺชิตา, เอวมิธาปิ วิสฺสชฺชิตพฺพํ สิยาฯ เตนาห ‘‘วิปากา ธมฺมาติ อิมสฺส วิย วิสฺสชฺชนํ สิยา’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตาสงฺคหิตปทนิทฺเทเส นิปฺปเทสาว วิญฺญาณผสฺสเวทนา คหิตา, ตสฺมาฯ ตตฺถาติ ธาตุกถายํฯ

อภิธมฺมภาชนียวเสนาติ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค อภิธมฺมภาชนียวเสนฯ เตนาห ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา จา’’ติอาทิฯ เตน ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนา สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วุตฺตาติ ยถาทสฺสิตํ วิโรธํ ปริหรติฯ ยทิ อภิธมฺมภาชนียวเสน ธาตุกถาปาฬิ ปวตฺตา, อถ กสฺมา ‘‘กามภโว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโตฯ รูปภโว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ปญฺจหายตเนหิ อฏฺฐหิ ธาตูหิ สงฺคหิโต’’ติอาทินา (ธาตุ. 67-68) อุปาทินฺนกฺขนฺธวเสน ภโว วิสฺสชฺชิโตติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ภโว ปน…เป.… น อภิธมฺมภาชนียวเสน คหิโต’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวาติ อภิธมฺมภาชนียวเสน อคฺคหิตตฺตา เอวฯ ตตฺถาติ ธาตุกถายํฯ วิปากญฺเหตนฺติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ยสฺมา ยถาวุตฺตพาตฺติํสวิธวิญฺญาณํ วิปากํ, ตสฺมา ตํ สงฺขารปจฺจยนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิญฺญาณสฺส วิปากตฺตา’’ติอาทิมาหฯ

‘‘โสมนสฺสสหคตาเนว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ อุเปกฺขาสหคตกุสลากุสลชวนานนฺตรมฺปิ โสมนสฺสสหคตตทารมฺมณสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘จตุนฺนํ ปน ทุเหตุกกุสลจิตฺตานํ อญฺญตรชวนสฺส ปริโยสาเน อเหตุกจิตฺตํ ตทารมฺมณภาเวน ปติฏฺฐาตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498 วิปากุทฺธารกถา) วตฺวา ‘‘อิฏฺฐารมฺมเณ ปน สนฺตีรณมฺปิ ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสสหคตเมวา’’ติ วุตฺตํฯ กุสลากุสลญฺหิ อภิอิฏฺฐมฺปิ อารมฺมณํ ตถาภิสงฺขรเณน กทาจิ น มชฺฌตฺตํ กตฺวา น ปวตฺตติ, วิปากํ ปน ยถาสภาวโตว อารมฺมณรสํ อนุภวติฯ เตนาห ‘‘น สกฺกา วิปากํ วญฺเจตุ’’นฺติฯ กิริยชวนานํ ปน วิสยาภิสงฺขรณสฺส พลวภาวโต ตทนนฺตรานํ ตทารมฺมณานํ ยถาวิสยํ เวทนาวเสน ตทนุคุณตา อิจฺฉิตาฯ เย ปน กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ น อิจฺฉนฺติ, เตสํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยํ ปน ‘‘ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยเมตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ กุสลํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ จ วุตฺตํฯ ตสฺมา ยถาวุตฺโต วิจาเรตพฺโพฯ ติเหตุกชวนาวสาเน จ ทุเหตุกชวนาวสาเน จาติ สมุจฺจยตฺโถ จ-สทฺโทฯ เกจิ ปน วิภาคํ อกตฺวา ‘‘กุสลชวนาวสาเนปิ อเหตุกตทารมฺมณํ โหตีติ ‘เยภุยฺเยนา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ

โลภจิตฺตสฺส วา สตฺตานํ พหุลํ อุปฺปชฺชนโต ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สกิํ วา’’ติ วจนสิลิฏฺฐตาวเสน วุตฺตํ ยถา ‘‘อฏฺฐ วา ทส วา’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิรตฺตติรตฺตาทีสุ วิย เวทิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ วา-สทฺทสฺส อภาวาติ สุยฺยมานสฺส วา-สทฺทสฺส อภาเวน วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน ตตฺถาปิ วา-สทฺโท ลพฺภเตวฯ ติรตฺตํ ปน วาสาทิเก ลพฺภมาเน ทิรตฺเต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทิรตฺตคฺคหณํ วิสุํ น โยเชตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘วจนสิลิฏฺฐตามตฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ เกวลํ ‘‘ติรตฺต’’นฺติ วุตฺเต อญฺญตฺถ วาสาทินา อนฺตริตมฺปิ ติรตฺตํ คณฺเหยฺย, ทิรตฺตวิสิฏฺฐํ ปน ติรตฺตํ วุจฺจมานํ เตน อนนฺตริตเมว ติรตฺตํ ทีเปตีติ อาห ‘‘นิรนฺตรติรตฺตทสฺสนตฺถํ วา’’ติฯ พลวรูปาทิเก อารมฺมเณติ อติมหติ รูปาทิอารมฺมเณฯ ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ เอเตน เอกจิตฺตกฺขณายุเกปิ วิสเย กทาจิ ตทารมฺมณํ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ‘‘สกิํ เอวา’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ อุลฺลิงฺเคติฯ ‘‘สพฺพทฺวาเรสุ ตทารมฺมเณ ทฺเว เอว จิตฺตวารา อาคตา’’ติ วุตฺตตฺตา อยมฺปิ อตฺโถ วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพฯ อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยาติ อตฺตโน อตฺตโน อนุจฺฉวิเกน ปฏิสนฺธานกิจฺเจนฯ

‘‘กติ ปฏิสนฺธิโย, กติ ปฏิสนฺธิจิตฺตานี’’ติอาทินา ปฏิสนฺธิวิจาโร ปรโต วิตฺถารโต กถียตีติ อาห ‘‘ปฏิสนฺธิกถา มหาวิสยาติ กตฺวา ปวตฺติเมว ตาว ทสฺเสนฺโต’’ติฯ อเหตุกทฺวยาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน มหาวิปากมหคฺคตวิปาเก สงฺคณฺหาติฯ ทฺวารนิยมานิยมาวจนนฺติ ทฺวารสฺส นิยตานิยตาวจนํ, นิยตทฺวารํ อนิยตทฺวารนฺติ วา อวจนนฺติ อตฺโถฯ อนุปฺปตฺติโตติ น อุปฺปชฺชนโตฯ ยทิปิ ‘‘อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา’’ติ ปฏิสนฺธิปิ เหฏฺฐา คหิตา, ‘‘ปวตฺติยํ ปนา’’ติ อธิกตตฺตา ปน ปวตฺติเยว ปจฺจามฏฺฐาฯ ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน ปฐมุทฺทิฏฺฐานิ สพฺพานิปิ โลกิยวิปากจิตฺตานิ อนฺวาเทสํ อรหนฺตีติ อาห ‘‘ตตฺรสฺสาติ ปวตฺติยํ พาตฺติํสวิธสฺสา’’ติฯ

ยถา กามาวจรปฏิสนฺธิวิญฺญาณสงฺขาตสฺส พีชสฺส อภาเวปิ รูปภเว จกฺขุโสตินฺทฺริยปวตฺติอานุภาวโต จกฺขุโสตวิญฺญาณานํ สมฺภโว, เอวํ เตเนว การเณน สมฺปฏิจฺฉนาทีนมฺปิ ตตฺถ สมฺภโวติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อินฺทฺริยปวตฺติอานุภาวโต เอวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขุโสตทฺวารเภเทนาติ จกฺขุโสตทฺวารวิเสเสน ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ จกฺขุโสตทฺวารสฺสฯ ทฺวารวนฺตาเปกฺโข ทฺวารภาโวติ อาห ‘‘วิญฺญาณวีถิเภทายตฺตตฺตา’’ติฯ

ตสฺมิญฺจ สตีติ ตสฺมิํ ทฺวารเภเท วีถิเภเท จ สติฯ ภาโวติ อุปฺปตฺติฯ ชนกํ อนุพนฺธติ นามาติ ตํสทิเส ตพฺโพหารํ กตฺวา วุตฺตํฯ

อิทํ ปน วตฺวาติ รูปารูปาวจรธมฺเม อารพฺภ ตทารมฺมณานุปฺปตฺติํ วตฺวาฯ ภาวนายาติ อกุสลภาวนาย สํกิเลสวฑฺฒเนน, สํกิลิฏฺฐสมาธาเนนาติ อตฺโถฯ ตถา หิ โลภโทสสหคตจิตฺตุปฺปาเทปิ สมาธิ ‘‘อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา’’ติอาทินา (ธ. ส. 11) นิทฺทิฏฺโฐฯ อวตฺถุภาวทสฺสนตฺถนฺติ อฏฺฐานภาวทสฺสนตฺถํ, อนารมฺมณภาวทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถฯ

‘‘เกน กตฺถา’’ติ ปทสฺส ‘‘เกน จิตฺเตน กสฺมิํ ภเว’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอกูนวีสตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตน เตน จิตฺเตนาติ เตน เตน อเหตุกทฺวยาทิจิตฺเตน สทฺธิํ ปวตฺตมานา ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปารูปธมฺมา เอกูนวีสติ ปฏิสนฺธิโยติ โยชนาฯ เตน เตน จิตฺเตน สหชาตาทิปจฺจยตาย เหตุภูเตน, กรณภูเตน วาฯ ตตฺถ ตตฺถ ภเวฯ

อนุสฺสรณตฺโถ พฺยาปาโร อนุสฺสรณพฺยาปาโรฯ เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธาย วทติฯ ตีสุ ชวนวาเรสุ…เป.… ภวิตพฺพนฺติ กมฺมาทิอุปฏฺฐานสฺส ปรโต ตีหิ ชวนวาเรหิ ปวตฺติตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อเนก…เป.… อภิปฺปลมฺพนญฺจ โหตี’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอกชวนวารสฺเสว กมฺมาทิอุปฏฺฐาเนน มรณํ น สมฺภวติ, ตสฺมาฯ โผฏฺฐพฺพสฺสาติ ปหารโผฏฺฐพฺพสฺส ฯ ภวงฺคจิตฺเต วตฺตมาเน, อนฺตรนฺตรา ปญฺจทฺวารวีถิยา วา วตฺตมานาย โผฏฺฐพฺพสมาโยเค ปฐมํ กายทฺวาราวชฺชนุปฺปตฺติ ยุตฺตา, ตถาปิ กิสฺมิญฺจิ จินฺติยมาเน ตเมวารพฺภ เอกสฺมิํ ชวนวาเร ปวตฺเต ปจฺฉา กายทฺวาราวชฺชนุปฺปตฺติ สิยา จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติภาวโตติ เกจิวาทสฺส อธิปฺปาโยฯ ยถา นิทฺทายนฺตสฺส โผฏฺฐพฺพสมาโยเคน ปพุชฺฌนกาเล มโนทฺวาราวชฺชนเมว อาวฏฺเฏติ, น กายทฺวาราวชฺชนํฯ ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น ปฏิพุชฺฌตี’’ติ (วิภ. 751) หิ วุตฺตํฯ เอวํสมฺปทํ วา เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ลหุกปจฺจุปฏฺฐานนฺติ ลหุอุปฏฺฐานํฯ มโนทฺวารสฺส วิสโย กมฺมาทิโกฯ ลหุกตาติ ลหุปฏฺฐานตาฯ รูปานนฺติ จกฺขาทิรูปธมฺมานํฯ วิสยภาเวปีติ รูปายตนาทิวิสยสพฺภาเวปิฯ

เยสํ วิสโย อตฺถีติ เยสํ นิปฺปริยาเยน วิสโย อตฺถิฯ ตํทสฺสนตฺถเมวาติ เตสํ สารมฺมณานํเยว ทสฺสนตฺถํฯ เตนาติ ตสฺมาฯ

‘‘ภูมิจิตฺตุปฺปาทาทิวเสนา’’ติ อิทํ กมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ, กมฺมนิมิตฺตสฺสปิ วเสน ลพฺภเตว ตสฺส ฉฬารมฺมณภาวโตฯ คตินิมิตฺตสฺส ปน ปเภโท นีลาทิโกเยวฯ

อนุปจฺฉินฺเนสุ มคฺเคน อปฺปหีเนสุฯ ตญฺจ กมฺมาทิํฯ ภวนฺตรนินฺนาทิตา จิตฺตสนฺตานสฺส ภวปตฺถนาย ตถาภิสงฺขตตฺตาฯ ยสฺมิญฺหิ จิตฺตสนฺตาเน ปุญฺญาทิเจตนาย วิย ภวปตฺถนาย ปริภาวนา อนุปจฺฉินฺนา, ตตฺเถว ภวนฺตรปริยาปนฺนจิตฺตุปฺปตฺติฯ ตํ ปน จิตฺตํ ตถา อุปฺปชฺชมานํ ตาย วินามิตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวินามิต’’นฺติฯ สพฺพตฺถาติ สุคติทุคฺคตีสุฯ อิตรายาติ สุคติปฏิสนฺธินินฺนาย จุติยาฯ ‘‘นิจฺฉินนฺตี’’ติ วุตฺตสฺส นิจฺฉยสฺส นิพนฺธนํ อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ วา’’ติอาทิมาหฯ

อกุสเล หิ ทุคฺคตูปนิสฺสเย นิยมิเต กุสลํ สุคตูปนิสฺสโยติ นิยมิตเมว โหตีติฯ

อนิฏฺฐํ อารมฺมณํ อาห ยโต ทุคฺคติปฏิสนฺธิ ทสฺสียตีติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ ‘‘ราคาทิเหตุภูต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตมฺปิ หิ…เป.… โหตี’’ติฯ ตมฺปีติ อนิฏฺฐารมฺมณมฺปิฯ ยสฺมา ปน หีนํ อารมฺมณนฺติ อารมฺมณภูตกมฺมนิมิตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘อกุสลวิปากชนกกมฺมสหชาตานํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กมฺมนิมิตฺตภูตญฺหิ อารมฺมณํ ยํ วิปากสฺส ชนกํ กมฺมํ, เตน สหชาตานํ, ตสฺส กมฺมสฺส สทิสาสนฺนชวนสหชาตานญฺจ ราคาทีนํ อารมฺมณปจฺจยสงฺขาโต เหตุ โหติ, โส เอว จสฺส หีนภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กมฺมวเสน อนิฏฺฐนฺติ หีนสฺส อกุสลกมฺมสฺส อารมฺมณโต อารมฺมณตาวเสน หีนนฺติ กตฺวา อนิฏฺฐํ, สภาเวน อิฏฺฐมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อญฺญถา จา’’ติอาทินา กมฺมนิมิตฺตารมฺมณสฺส อกุสลวิปากสฺส น สมฺภโวติ ทสฺเสติฯ อาสนฺนกตกมฺมารมฺมณสนฺตติยนฺติ อาสนฺนกตสฺส กมฺมสฺส อารมฺมณสนฺตาเนฯ ตํสทิสนฺติ ยถาวุตฺตกมฺมารมฺมณสทิสํฯ ปฏิสนฺธิอารมฺมณูปฏฺฐาปกนฺติ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐาปกํฯ

จุติอาสนฺนชวนานํ ปฏิสนฺธิชนกตฺเต อยมตฺโถ ลพฺเภยฺยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘น จ ปฏิสนฺธิยา’’ติอาทิฯ ตํสมานวีถิยนฺติ ตาย ปฏิสนฺธิยา เอกวีถิยํฯ น อสฺสาทิตานีติ อสฺสาทนภูตาย ตณฺหาย น อามฏฺฐานิฯ

สมตฺตาติ ปริปุณฺณา, ปริยตฺตา วาฯ ‘‘มรณกาเล…เป.… สมาทินฺนา’’ติ วจนโต ยถาวุตฺตจุติอาสนฺนชวนานํ ปฏิสนฺธิทานํ สิทฺธนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น จ ทุพฺพเลหี’’ติอาทิฯ ‘‘วกฺขติ จา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ อุปจเยน ปากฏตรํ กโรติฯ ญาณวตฺถุวิภงฺควณฺณนายญฺหิ ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตี’’ติ ปทานํ อตฺถํ วิวรนฺโต วกฺขติ ‘‘สพฺพมฺปิ…เป.… ปฏิกฺขิตฺตานี’’ติฯ ตตฺถ ปฏิวิชานนาทีติ อาทิ-สทฺเทน อิริยาปถกปฺปนกายวจีกมฺมุปฏฺฐาปนกุสลากุสลธมฺมสมาทานสมาปชฺชนวุฏฺฐานานิ สงฺคณฺหาติฯ อุปปชฺชนสุปินทสฺสนาทีนํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว ปวตฺติ ปากฏาติ ตานิ พหิ กโรนฺโต ‘‘จวนปริโยสานํ กิจฺจ’’นฺติ อาหฯ สหชวนกานีติ ชวนสหิตานิ, ปญฺจทฺวาริกชวเนหิ สทฺธินฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติ ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตี’’ติ ปาฬิวณฺณนายํฯ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ เอตฺถ น สพฺเพ รูปาทิธมฺมา ธมฺมคฺคหเณน คหิตาติ ยถาธิปฺเปตธมฺมทสฺสนตฺถํ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ (ธ. ป. 1-2) เอวํ วุตฺตํ เอกมฺปิ กุสลํ วา อกุสลํ วา น ปฏิวิชานาตี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘เยส’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – เยสํ กุสลากุสลธมฺมานํ ปฏิวิภาวนปฺปวตฺติยา สิทฺธา วิปากธมฺมตา โยนิโสมนสิการอโยนิโสมนสิการสมุฏฺฐานา, ยาย สุขํ วา ทุกฺขํ วา ตํสนฺตาเน อนฺเวติ อนุคจฺฉติ, ปญฺจวิญฺญาณานํ สา วิปากธมฺมตา ปฏิกฺขิตฺตา ปฏิเสธิตาติฯ ตาทิสเมวาติ กุสลากุสลธมฺมปฏิวิชานนสทิสเมวฯ ยทิ ปญฺจทฺวาเร ยถาวุตฺตกิจฺจสฺส กรเณ สหชวนกานิ วีถิจิตฺตานิ ปฏิกฺขิตฺตานิ, กถํ ตตฺถ จวนุปปชฺชนานิ สมฺภวนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตทารมฺมณานนฺตรํ ปนา’’ติอาทิฯ นิปฺปริยาเยน มโนทฺวาริกภาโว มโนทฺวาราวชฺชนุปฺปตฺติปุพฺพโกติ ตทภาเวนาห ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติฯ อวเสเสกจิตฺตกฺขณายุเก รูปาทิมฺหีติ โยชนาฯ

อุปจาโร วิย ทฏฺฐพฺพา สมานารมฺมณตฺตา, อุปปตฺตินิมิตฺตตฺตา จฯ เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธาย วทติฯ

มหคฺคตาวสานํ วทนฺตีติ ยถาปจฺจยํ มหคฺคตสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส สา วีถิ อุปฺปชฺชติ, ตโต จุติจิตฺตํ โหตีติ วทนฺติฯ อตีตารมฺมณา เอกาทสวิธาติ นว กามาวจรสุคติจุติโย, ทฺเว วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนอารุปฺปจุติโยติ เอวํ อตีตารมฺมณา เอกาทสวิธา สุคติจุติโยฯ ปญฺจ รูปาวจรา, วุตฺตาวเสสา ทฺเว อรูปาวจราติ นวตฺตพฺพารมฺมณา สตฺตวิธา จุติโยฯ ทุคฺคติจุติ ปน ปรโต วุจฺจตีติ อิธ น คหิตาฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ทุคฺคติจุติยา ปน…เป.… น ทสฺสิตา’’ติฯ

เอวมาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา’’ติอาทิวจนํ สงฺคณฺหาติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สุทฺธาย วาติ มหคฺคตกมฺมนิมิตฺตารมฺมณาย ชวนวีถิยา’’ติฯ ‘‘วิญฺญายตี’’ติ อิมินา ยทิปิ ‘‘ปถวีกสิณาที’’ติอาทิสทฺเทน อรูปาวจรชฺฌานารมฺมณสฺสาปิ สงฺคโห สมฺภวติ, ‘‘จกฺขุโสตานํ วา’’ติ ปน ทฺวารทฺวยสฺเสว วเสน วิกปฺปนฺตรกรณํ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส ญาปกนฺติ ทสฺเสติฯ ญาปกญฺจ นาม อคติกา คตีติ ยถาวุตฺตํ ญาปกํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘อถาปี’’ติอาทิมาหฯ โย ยตฺถ สมฺภวติ, ตสฺส โยชนา ยถาสมฺภวโยชนา, ตายฯ อยมฺปิ ปฏิสนฺธีติ อารุปฺปจุติยา อนนฺตรํ ปฏิสนฺธิํ วทติฯ ตตฺเถวาติ ‘‘ปถวีกสิณาทิกํ วา นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺเต ปฐเม วิกปฺเป เอวฯ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา ปฏิสนฺธิ นตฺถีติ โยชนาฯ เตนาติ ตสฺมาฯ ตโตติ จตุตฺถารุปฺปจุติโตฯ ตตฺเถวาติ จตุตฺถารุปฺเป เอวฯ อตีตารมฺมณา ปฏิสนฺธิ, ตโต จตุตฺถารุปฺปจุติโต กามาวจเร อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ อิตราหีติ อารุปฺปจุตีหิฯ ทุติยา อารุปฺปปฏิสนฺธิ อตีตารมฺมณา, อิตรา นวตฺตพฺพารมฺมณาติ อาห ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา จ กามาวจรปฏิสนฺธีติ เอตฺถาปิ อิตราหีติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพตฺถ จ ‘‘โยเชตพฺพา’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิมสฺส วิเสสสฺสาติ ‘‘เตนา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสฺส วิเสสสฺสฯ วิสุํ อุทฺธรณํ กตํ อธิกวจนมญฺญมตฺถํ โพเธตีติฯ

อารมฺมณวเสน เอกวิธายาติ อตีตารมฺมณตาวเสน เอกวิธายฯ ทุวิธาติ อตีตารมฺมณา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา จาติ ทฺวิปฺปการาฯ ทุคฺคติจุติยา อารมฺมณวเสน ‘‘เอกวิธายา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตาย ทฺวิปฺปการา กามาวจรปฏิสนฺธิ, นวตฺตพฺพารมฺมณตาย เอกปฺปการา รูปาวจรปฏิสนฺธิ, นวตฺตพฺพาตีตารมฺมณตาย ทฺวิปฺปการา อารุปฺปปฏิสนฺธีติ อาห ‘‘ทฺวิเอกทฺวิปฺปการานํ กามรูปารุปฺปานํ วเสนา’’ติฯ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘ทฺวิเอกทฺวิปฺปการานํ กามรูปารุปฺปานํ วเสนา’’ติ ปททฺวยํ อากฑฺฒติฯ ทุวิธายาติ นวตฺตพฺพาตีตารมฺมณตาวเสน ทุวิธายฯ ปจฺเจกนฺติ วิสุํ วิสุํฯ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ กามารุปฺปานนฺติ เอตฺถายํ โยชนา – นวตฺตพฺพารมฺมณาย อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา จ ทฺเว กามปฏิสนฺธี, นวตฺตพฺพารมฺมณา อตีตารมฺมณา จ ทฺเว อารุปฺปปฏิสนฺธี, ตถา อตีตารมฺมณายปีติ อิมาสํ วเสน อฏฺฐวิธาฯ

‘‘ทฺวิทฺวี’’ติ คาถาย วุตฺตเมวตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติฯ ยทิปิ ‘‘กมฺมสฺส กตตฺตา’’ติอาทินาปิ กมฺมสฺส วิปากานํ อุปนิสฺสยปจฺจยภาโว คหิโตเยว โหติ, ‘‘กุสลากุสลํ กมฺม’’นฺติอาทินา ปน วิสุํ อุปนิสฺสยปจฺจยภาโว ทสฺสียตีติ ‘‘กามาวจรสฺส…เป.… อาทินา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว ทสฺสิตปฺปกาโร’’ติ อาหฯ

อาทินา วิมิสฺสวิญฺญาเณนาติ เอกสฺส ภวสฺส อาทิภูเตน รูปวิมิสฺเสน ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณนฯ อญฺญตฺถาติ สํเสทชโอปปาติกโยนิยํฯ อวจนํ ปฏิกฺเขปํ มญฺญมาโน ‘‘คนฺธรสาหารานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา’’ติ วตฺวา สพฺเพน สพฺพํ รูปภเว เต นตฺถีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘จกฺขุโสตวตฺถุสตฺตกชีวิตฉกฺกภาเวปี’’ติฯ ปาฬิยนฺติ ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยํฯ ปญฺจายตนานีติ จกฺขุโสตมนรูปธมฺมายตนานิฯ ปญฺจ ธาตุโยติ ตา เอว ปญฺจ ธาตุโยฯ วุตฺตญฺหิ – ‘‘รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ ปญฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ? จกฺขายตนํ รูปายตนํ โสตายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตนํฯ อิมานิ ปญฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติฯ กตมา ปญฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? จกฺขุธาตุ…เป.… ธมฺมธาตุฯ อิมา ปญฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. 1016)ฯ ฉ อายตนานิ สทฺทายตเนน สทฺธิํ ตานิเยวฯ นว ธาตุโยติ จกฺขุรูปจกฺขุวิญฺญาณโสตสทฺทโสตวิญฺญาณมโนธมฺมมโนวิญฺญาณธาตุโยฯ สพฺพสงฺคหวเสนาติ อนวเสสปริคฺคหวเสนฯ ตตฺถาติ รูปธาตุยํฯ ‘‘กถาวตฺถุมฺหิ จา’’ติอาทินา น เกวลํ ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยํเยว, อถ โข ปกรณนฺตเรปิ คนฺธาทโย ปฏิกฺขิตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ฆานายตนาทีนํ วิยาติ สทิสูทาหรณทสฺสนํฯ

ยถา ฆานายตนาทีนํ ตตฺถ รูปภเว ภาโว อตฺถิ, ตา ปฏิกฺขิตฺตา, เอวํ คนฺธายตนาทีนญฺจาติฯ อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ยญฺหิ ตตฺถ อายตนํ นตฺถิ, ตสฺส วเสนายํ โจทนาฯ ตโต ปรวาที ยํ ตตฺถ อชฺฌตฺติกานํ ติณฺณํ อายตนานํ ฆานาทิกํ สณฺฐานนิมิตฺตํ, ตเทว อายตนนฺติ ลทฺธิยา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติฯ พาหิรานํ คนฺธายตนาทีนํ วเสน ปุฏฺโฐ ยสฺมา ฆานปฺปสาทาทโย ตตฺถ น อิจฺฉติ, ตสฺมา เตสํ โคจรํ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนนฺติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ ตตฺถ รสายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติอาทินยปฺปวตฺตานํ อนุโลมปฏิโลมสํสนฺทนปญฺหาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อโผฏฺฐพฺพายตนานนฺติ โผฏฺฐพฺพายตนภาวรหิตานํ, อโผฏฺฐพฺพสภาวานนฺติ อตฺโถฯ

อิทานิ อนายตนสภาเว คนฺธรเส ปฏิชานิตฺวาปิ โทสํ วทนฺโต ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิมาหฯ อวจเน นตฺถิ การณํ ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม, เตสํ วา นิสตฺตนิชฺชีวสภาวตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยถา จ ธาตุภาโว, เอวํ ธมฺมภาโว จ เตสํ เอกนฺติโก, ตถา อายตนภาโว จาติ สพฺพถาปิ ตตฺถ วิชฺชมานานํ คนฺธรสานํ อายตเนสุ อวจเน การณํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมภาโว จา’’ติอาทิมาหฯ อญฺญสฺส ปรมตฺถสฺส อภาวาฯ โกจิ อายตนสภาโวติ ธมฺมายตนเมว สนฺธาย วทติฯ เตน ยทิ รูปภเว คนฺธรสา วิชฺชนฺติ, ยถาวุตฺตการณโต คนฺธรสายตนภาเวน อวุจฺจมานาปิ ธมฺมายตนภาเวน วตฺตพฺพา สิยุํ, น จ วุตฺตาฯ ตสฺมา นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ ‘‘นตฺเถว รูปภเว คนฺธรสา’’ติ ทสฺเสติฯ กิญฺจ รูปธาตุยํ คนฺธรสภาเวน อวุตฺตานํ, กามธาตุยํ วุตฺตานํ เตสํ กิํ คนฺธรสภาวโต อญฺเญน สภาเวน รูปธาตุยํ อตฺถิภาโว, อุทาหุ คนฺธรสภาเวนฯ ยทิ ปุริโม ปกฺโข ธมฺมายตเน เตสํ สงฺคโห สิยา อนายตนสภาวสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวา, อถ ทุติโย เตเนว การเณน เนสํ คนฺธรสายตนภาโว สิทฺโธติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิมาหฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา คนฺธรสา ธมฺมหทยวิภงฺเค น วุตฺตา, กถาวตฺถุมฺหิ จ เตสํ ภาโว ปฏิกฺขิตฺโต, ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยา ปถวีอาทโย วิย ฆายิตุํ สายิตุญฺจ อสกฺกุเณยฺยา เต นตฺถิ, ธาตุสทฺเทน จ เต คหิตา, ธมฺมภาโว จ เตสํ เอกนฺติโก, ตสฺมิญฺจ สติ สิทฺโธ อายตนภาโว, ตสฺมาฯ ตถาติ ปาฬิยํ อวุตฺตธมฺเม หาเปตฺวา จกฺขุสตฺตกาทิวเสนฯ เอวนฺติ จกฺขุสตฺตกาทิวเสน รูปคณนาย กริยมานายฯ ธมฺมตาติ ปาฬิธมฺโม , รูปภเว วา ปวตฺตนกรูปธมฺมตาฯ ‘‘น วิโลมิตา’’ติ อิมินา ยถาปฏิญฺญาตํ ธมฺมํ ทีปิตํ อุลฺลิงฺเคติฯ

เอตฺถ จ รูปาวจรสตฺตานํ ฆานชิวฺหายตนาภาวโต วิชฺชมานาปิ คนฺธรสา อายตนกิจฺจํ น กโรนฺตีติ เต อนามสิตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ปญฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ฉ อายตนานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตโย อาหารา’’ติ จ อชฺโฌหริตพฺพสฺส อาหารสฺส อภาเวน โอชฏฺฐมกรูปสมุฏฺฐาปนสงฺขาตสฺส อาหารกิจฺจสฺส อกรณโต, น สพฺเพน สพฺพํ คนฺธรสานํ โอชาย จ อภาวโตฯ อิติ วิสยิโน กิจฺจสฺส จ อภาเวน วิสโย, กิจฺจวา จ ธมฺโม น วุตฺโตฯ ยสฺมิญฺหิ ภเว วิสยี นตฺถิ, ตสฺมิํ ตํเหตุโก นิปฺปริยาเยน วิสยสฺส อายตนภาโว นตฺถีติ วิชฺชมานสฺสาปิ อวจนํ, ยถา รูปภเว ปถวีเตโชวาโยธาตูนํ โผฏฺฐพฺพายตนภาเวนฯ ยสฺส ปน ยตฺถ วจนํ, ตสฺส ตตฺถ วิสยีสพฺภาวเหตุโก นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว วุตฺโต ทิฏฺโฐ ยถา ตตฺเถว รูปายตนสฺสฯ ยทิ วิสยีสพฺภาวเหตุโก วิสยสฺส นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว, กถํ อสญฺญสตฺตานํ เทวานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺตีติฯ อสญฺญสตฺตานญฺหิ จกฺขายตนํ นตฺถิ, อจกฺขายตนภาเวน จ เนสํ รูปายตนํ อญฺเญสํ อวิสโยติ? นายํ วิโรโธฯ เยน อธิปฺปาเยน รูปธาตุยํ สญฺญีนํ คนฺธายตนาทีนํ อวจนํ, เตน รูปายตนสฺสาปิ อวจนนฺติ อสญฺญีนํ เอกํ อายตนํ วตฺตพฺพํฯ ยถาสกญฺหิ อินฺทฺริยโคจรภาวาเปกฺขาย เยสํ นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว อตฺถิ, เตสุ นิทฺทิสิยมาเนสุ ตทภาวโต รูปธาตุยํ สญฺญีนํ คนฺธาทิเก วิสุํ อายตนภาเวน อวตฺวา ธมฺมสภาวานติวตฺตนโต, มโนวิญฺญาณสฺส จ วิสยภาวูปคมนโต ธมฺมายตนนฺโตคเธ กตฺวา ‘‘ปญฺจายตนานี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ เอตทตฺถญฺหิ ‘‘ธมฺมายตน’’นฺติ สามญฺญโต นามกรณํ, ปิฏฺฐิวฏฺฏกานิ วา ตานิ กตฺวา ‘‘ปญฺจายตนานี’’ติ วุตฺตํฯ

เยน จ ปน อธิปฺปาเยน อสญฺญีนํ รูปายตนํ วุตฺตํ, เตน สญฺญีนมฺปิ คนฺธาทีนํ วิสุํ คหณํ กาตพฺพนฺติ อิมสฺส นยสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อสญฺญสตฺตานํ เทวานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. 1017) วุตฺตํฯ อสติปิ หิ อตฺตโน อินฺทฺริเย รูปสฺส วณฺณายตนสภาวาติกฺกโม นตฺเถวาติ ตํ รูปายตนนฺเตฺวว วุจฺจติฯ อิมินา จ นยทสฺสเนน คนฺธาทีนิ ตีณิ ปกฺขิปิตฺวา สญฺญีนํ อฏฺฐ อายตนานิ, อสญฺญีนํ ปญฺจาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ อญฺญถา รูปโลเก ผุสิตุมสกฺกุเณยฺยตาย ปถวีอาทีนํ วจีโฆโส เอว น สิยาฯ น หิ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํสมนฺตเรน สทฺทปฺปวตฺติ อตฺถิ, น จ ผุสนสภาวานํ กตฺถจิ อผุสนสภาวตา สกฺกา วิญฺญาตุํฯ โผฏฺฐพฺพายตนสงฺขาตสฺส จ ภูตตฺตยสฺส อภาเว รูปภเว รูปายตนาทีนมฺปิ สมฺภโว เอว น สิยา, ตสฺมา ผุสิตุํ สกฺกุเณยฺยตายปิ ปถวีอาทีนํ ตตฺถ กายินฺทฺริยาภาเวน เตสํ โผฏฺฐพฺพภาโว น วุตฺโตฯ เอวญฺจ กตฺวา รูปธาตุยํ เตสํ สปฺปฏิฆวจนญฺจ สมตฺถิตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘อสญฺญสตฺตานํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ทฺเว มหาภูตา’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 2.22.17)ฯ ปฏิโฆ เหตฺถ ภูตตฺตยสฺส กายปฺปสาทํ ปติ ตํนิสฺสยภูตฆฏฺฏนทฺวาเรน อภิมุขภาโว, โส จ ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยสภาวสฺส ฆฏฺฏนาย อภาวโต นตฺถิฯ นนุ ‘‘ทฺเว อายตนานี’’ติ เอตฺถ ปริยายายตนํ อธิปฺเปตํ, อถ กสฺมา คนฺธายตนาทีนิปิ คเหตฺวา ‘‘ปญฺจายตนานี’’ติ น วุตฺตนฺติ? ‘‘นยทสฺสนวเสน เทสนา ปวตฺตา’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ อถ วา ตตฺถ รูปายตนสฺเสว วจนํ กทาจิ อญฺญภูมิกานํ ปสาทสฺส วิสยภาวํ สนฺธาย, น ปน อิตเรสํ อภาวโตฯ นาปิ ปริยาเยน คนฺธายตนาทีนํ อายตนสภาวาภาวโตฯ อสญฺญีนญฺหิ รูปายตนํ สมานภูมิกานํ เวหปฺผลานํ, อุปริภูมิกานญฺจ สุทฺธวาสานํ ปสาทสฺส วิสยภาวํ คจฺฉติ, น ปน คนฺธรสาติ เตสํเยว ตตฺถาวจนํ ยุตฺตํฯ กถาวตฺถุมฺหิ จ นิปฺปริยาเยน คนฺธายตนาทีนํ อตฺถิภาวํ ปฏิชานนฺตํ สนฺธาย ปฏิเสโธ กโตฯ ยทิปิ เจตํ วจนํ ตตฺถ คนฺธายตนาทีนํ อภาววิภาวนํ น โหติ, อตฺถิภาวทีปนมฺปิ ปน อญฺญวจนํ นตฺเถวาติ? นยิทเมวํ อฏฺฐกถาสุ ตตฺถ เนสํ อตฺถิภาวสฺส นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตตฺตาฯ ยญฺหิ อฏฺฐกถาวจนํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ, ตํ ปาฬิ วิย ปมาณภูตํ อครหิตาย อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชตนา อาคตตฺตาฯ ตตฺถ สิยา – ยํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ อฏฺฐกถาวจนํ, ตํ ปมาณํฯ

อิทํ ปน วิรุชฺฌตีติ? นยิทเมวํ ยถา น วิรุชฺฌติ , ตถา ปฏิปาทิตตฺตาฯ จกฺขาทีนํ อายตนานํ, ตนฺนิสฺสยานญฺจ วิญฺญาณานํ สตฺตสุญฺญตาสนฺทสฺสนตฺถํ ภควโต ธาตุเทสนาติ อายตนภาเวน วุตฺตานํเยว ธาตุภาวทีปนโต ธาตุภาวสฺสาปิ เนสํ อวจนํ ยุชฺชติ เอว, ตสฺมา ยถา ปาฬิยา อวิโรโธ โหติ, ตถา จกฺขุทสกาทิวเสน อฏฺฐกถายํ รูปคณนา กตาติ น เอตฺถ ธมฺมตาวิโลมนาสงฺกาย โอกาโสติ เวทิตพฺพํฯ

เอฬกสฺส ชาตกาเล อุณฺณา ชาติอุณฺณาติ ปฐโม อตฺโถฯ ตโต สุขุมตรตํ สนฺธาย ‘‘คพฺภํ…เป.… อิติปิ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ สมฺภวนสฺส เภโท วา สมฺภวเภโท, ปวตฺติเภโทติ อตฺโถฯ

รูปีพฺรหฺเมสูติ อธิกรเณ ภุมฺมํ, โอปปาติกโยนิเกสูติ นิทฺธารเณติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอปปาติกโยนิเกหิ รูปีพฺรหฺเม นิทฺธาเรตี’’ติ อาหฯ เตน ‘‘โอปปาติกโยนิเกสู’’ติ สามญฺญโต วุตฺตราสิโต ‘‘รูปีพฺรหฺเมสู’’ติ วิเสสํ นิทฺธาเรติฯ น สเมตีติ น สํสนฺทติ, วิรุชฺฌตีติ อตฺโถฯ ยาย ปาฬิยา น สเมติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมหทยวิภงฺเค หี’’ติอาทิมาหฯ

เอกาทสาติ ปริปุณฺณายตนสฺส สทฺทายตนวชฺชานิ เอกาทสายตนานิฯ กสฺสจิ ทสายตนานีติ อนฺธสฺส จกฺขายตนวชฺชานิฯ กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานีติ พธิรสฺส โสตายตนวชฺชานิฯ กสฺสจิ นวายตนานีติ อนฺธพธิรสฺส จกฺขุโสตายตนวชฺชานิฯ กสฺสจิ สตฺตายตนานีติ คพฺภเสยฺยกสฺส รูปคนฺธรสกายโผฏฺฐพฺพมโนธมฺมายตนวเสน วุตฺตํฯ

‘‘น วุตฺตํ อฏฺฐายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘น หิ ปาฬิยํ…เป.… วุตฺตา’’ติ เอตสฺส อตฺถวิวรณํฯ จกฺขุโสตฆานวิกลสฺส หิ อุปปชฺชมานสฺส อฏฺเฐว อายตนานิ สิยุนฺติฯ สติ จ อฆานกุปปตฺติยํ ปุนปิ ‘‘กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ

ตถา จ สติ ยถา อนฺธพธิรสฺส วเสน ‘‘กสฺสจิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. 1007) เอกวารํ วุตฺตํ, เอวํ อนฺธาฆานกสฺส, พธิราฆานกสฺส จ วเสน ‘‘กสฺสจิ อปรานิ นวายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวํ น วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ตถา…เป.… น จ ตํ วุตฺต’’นฺติฯ เอวํ ธาตุปาตุภาวาทิปญฺเหสูติ ‘‘กสฺสจิ เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทส ธาตุโย, กสฺสจิ อปรา ทส ธาตุโย, กสฺสจิ นว ธาตุโย, กสฺสจิ สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. 1007) เอวํ ธาตุปาตุภาวปญฺโห เวทิตพฺโพฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘กสฺสจิ จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺตี’’ติอาทิ (วิภ. 1007) นยปฺปวตฺตา อินฺทฺริยปญฺหาทโย สงฺคหิตาฯ

เอตฺถ จ ยถา ‘‘สตฺตติ อุกฺกํสโต จ รูปานี’’ติ ปทํ ‘‘สํเสทโชปปาตีสู’’ติ เอตฺถ โยนิทฺวยวเสน โยชียติ, น เอวํ ‘‘อวกํสโต ติํสา’’ติ อิทํ, อิทํ ปน สํเสทชโยนิวเสเนว โยเชตพฺพํ, เอกโยคนิทฺทิฏฺฐสฺสาปิ เอกเทโส สมฺพนฺธํ ลภตีติฯ สํเสทชสฺเสว จ ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ติํส รูปานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ, น โอปปาติกสฺสาติ อยเมตฺถ อฏฺฐกถาย อธิปฺปาโยฯ เย ปน ‘‘โอปปาติกสฺส ชจฺจนฺธ…เป.… อุปฺปชฺชนฺตีติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ โส หิ ปมาทปาโฐฯ เอวญฺจ กตฺวา อายตนยมกวณฺณนาย ‘‘กามธาตุยํ ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิฯ ยทิ ภเวยฺย, ‘กสฺสจิ อฏฺฐายตนานิ ปาตุภวนฺตี’ติ วเทยฺยา’’ติ (ยม. อฏฺฐ. อายตนยมก 18-21) วกฺขติฯ อปเร ปนาหุ ‘‘กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ยาว ‘กสฺสจิ นวายตนานี’ติ ปาฬิ โอปปาติเก สนฺธาย วุตฺตาฯ ตสฺมา ปุพฺเพนาปรํ อฏฺฐกถายํ อวิโรโธ สิทฺโธ โหติ, ตถา จ ยถาวุตฺตปาฬิยา อยมตฺถวณฺณนา อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติเยวา’’ติฯ ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘โอปปาติกคฺคหเณน สํเสทชาปิ สงฺคยฺหนฺติฯ ตถา หิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’ติอาทีนํ (วิภ. 1007) อุทฺเทเส ‘โอปปาติกานํ เปตาน’นฺติอาทินา โอปปาติกคฺคหณเมว กตํ, น สํเสทชคฺคหณ’’นฺติ, ตํ ปริปุณฺณายตนานํเยว สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคหณวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนาปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’’ติ ‘‘ปธานาย วา โยนิยา สพฺพํ ปริปุณฺณายตนโยนิํ ทสฺเสตุํ ‘โอปปาติกาน’นฺติ วุตฺต’’นฺติ จฯ

อฏฺฐกถายํ ปน โยนิทฺวยํ สรูเปเนว ปกาเสตุํ, สํเสทชโยนิวเสเนว จ อวกํสโต ปวตฺติํ ทสฺเสตุํ โอปปาติกโยนิยา อิตรํ อสงฺคเหตฺวา ‘‘สํเสทโชปปาตีสู’’ติ วุตฺตนฺติฯ สพฺพํ ตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

จุติปฏิสนฺธีนนฺติ อนนฺตราตีตจุติยา, ตทนนฺตราย มิสฺสามิสฺสเภทาย ปฏิสนฺธิยาฯ ขนฺธาทีหีติ ขนฺธารมฺมณคติเหตุเวทนาปีติวิตกฺกวิจาเรหิฯ มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณาย มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณา, อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาติ เอวมาทิโน อรูปภูมีสุเยว จุติปฏิสนฺธีนํ เภทาเภทวิเสสสฺส สมฺภวโต ‘‘นยมุขมตฺตํ ทสฺเสตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอกจฺจสุคตีติ มหคฺคตวชฺชสุคติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘รูปารูปาวจราน’’นฺติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘ยถา มหคฺคตาวชฺชา, เอวํ อุตฺตรกุรุกวชฺชา’’ติปิ วทนฺติฯ เอกจฺจสุคติจุติยาติ วุตฺตสุคติจุติยาฯ ยทิปิ ‘‘อยํ นาม ทุคฺคติปฏิสนฺธิ น โหตี’’ติ นิยโม นตฺถิ, เทสนา ปน โสตปติตา คตาติ วทนฺติฯ นิยตโพธิสตฺตาเปกฺขาย วา เอวํ วุตฺตํฯ เตสญฺหิ เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธิ นตฺถิ อวีจิอาทีสุ อนุปปชฺชนโตฯ ‘‘เอกจฺจทุคฺคติจุติยา’’ติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอกจฺจสุคติปฏิสนฺธีติ ปน กามาวจรสุคติปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ สยเมวาติ อตฺตนา เอวฯ ‘‘เภทวิเสโส เอว จ เอวํ วิตฺถาเรน ทสฺสิโต’’ติ อิทํ ‘‘อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณายา’’ติอาทิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘จตุกฺขนฺธาย…เป.… ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ อิทํ ปน อเภทวิเสสทสฺสนเมวาติฯ เอเกกสฺมิํ เภเทติ ‘‘อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณายา’’ติ เอวมาทิเก เอเกกสฺมิํ ภาเคฯ ตตฺถ ตตฺเถวาติ ‘‘อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย มหคฺคตพหิทฺธารมฺมณา, อมหคฺคตชฺฌตฺตารมฺมณาย มหคฺคตชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติอาทินา ตสฺมิํ ตสฺมิํ เภเท, ตตฺถ ตตฺเถว วา ภวาทิเก จวิตฺวา อุปปชฺชนฺตสฺส วเสน จุติปฏิสนฺธิโยชนา เวทิตพฺพาฯ ภุมฺมตฺเถ อยํ โต-สทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต เหตุํ วินาติ ตตฺถ เหตุํ วินา’’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ตสฺมิํ ปุริมภเว นิปฺผนฺนํ อวิชฺชาสงฺขาราทิกํ การณํ วินา น โหตีติฯ

อติมนฺทภาวูปคมนํ สกิจฺจาสมตฺถตาฯ ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาณวเสน จุติ ปฏิสิทฺธา, น ตทนนฺตรวิญฺญาณวเสนฯ

สฺวายมตฺโถ ‘‘ปญฺจนฺนํ ทฺวาราน’’นฺติอาทินา เหฏฺฐา อฏฺฐกถายมาคโตติ อาห ‘‘ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาณานนฺตรมฺปิ หิ ปุพฺเพ จุติ ทสฺสิตา’’ติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ จุติจิตฺเตน สทฺธิํ จกฺขายตนาทีนํ นิโรโธ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยมเก จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริณตตฺตาติ ปริปากวเสน ปริโยสานํ คตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ผสฺสาทโย ยถาวุตฺตเจตนาสหชาตผสฺสาทโยฯ ยถาอุปฏฺฐิเต กมฺมาทิอารมฺมเณ อเนกวารํ อุปฺปตฺติยา สนฺตานสฺส อภิสงฺขรณํ ตตฺถ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณปติฏฺฐานสฺส เหตุภาโวฯ

สนฺตานวเสน นิปฺปชฺชมานานํ นมนาทิกิริยานํ เอกสฺมิํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณเยว อตฺถสิทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นมน…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ปถวิยํ สพลปโยเคหีติ ปถวิยา อาธารณภูตาย อตฺตโน พเลน ปโยเคน จ กรณภูเตนฯ

สทฺทเหตุโกติ สทฺทสฺส ปธานาทิภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตาทิโส ปพฺพตกุจฺฉิอาทิปเทโสปิ ตสฺส เหตุเยวฯ ปทีปนฺตราทีติ อาทิ-สทฺเทน เตลวฏฺฏิอาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ตโต สทฺทาทิปฺปวตฺติโต ปุพฺเพ อภาวาฯ ปฏิโฆสาทีนญฺหิ สทฺทาทิปฺปวตฺติโต สติ ปุริมสิทฺธิยํ เต สทฺทาทิปจฺจยเทสํ คจฺเฉยฺยุํ, น ปน เต อตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘ตโต ปุพฺเพ อภาวา’’ติฯ อุปเมยฺเยปิ เอวเมว อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ ยถา จ เหตุเทสํ น คจฺฉติ เหตุสมุปฺปนฺนํ, เอวํ ตโต นาคจฺฉตีติ อาห ‘‘ตสฺมา น…เป.… อาคต’’นฺติฯ เต สทฺทาทโย ปจฺจยา เอเตสนฺติ ตปฺปจฺจยาฯ วุตฺตนเยนาติ อุปมายํ วุตฺตนเยเนวฯ ปุริมภวเหตุเทเส สนฺนิหิตํ หุตฺวา ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ตโต อญฺญตฺร ภวนฺตเร ตํ อุปคนฺตฺวา ตปฺปจฺจยํ น โหตีติ อตฺโถฯ ปจฺจยโต นิพฺพตฺตมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ อญฺญตฺร อคนฺตฺวา ปจฺจยเทสํ อนุปคตเมว หุตฺวา นิพฺพตฺตตีติ ปฐโม อตฺโถฯ ปฐมํ ปจฺจเยน สโมธานคตํ หุตฺวา ตโต อญฺญตฺร คนฺตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนวตฺถุภาวํ นาปชฺชตีติ ทุติโย อตฺโถฯ ยถาสมฺภวนฺติ ยาย ‘‘น ขีรโต ทธิ สมฺภูตํ สิยา, น ขีรสามิโน ทธิ สิยา’’ติ จ ขีรทธีสุ เอกนฺตํ เอกตาย นานตาย จ โทสโยชนา กตาฯ อิมินา นเยน พีชาทีสุ สพฺพเหตูสุ, องฺกุราทีสุ สพฺพเหตุสมุปฺปนฺเนสุ ยถาสมฺภวํ เหตุอนุรูปํ, เหตุสมุปนฺนานุรูปญฺจ โทสโยชนา กาตพฺพาฯ

สนฺตานพทฺเธสุ ธมฺเมสุ เอกนฺตเอกตาปฏิเสเธน สสฺสตคาหสฺส ปฏิเสธิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สยํกตํ สุขํ ทุกฺขนฺติ อิมํ ทิฏฺฐิํ นิวาเรตี’’ติฯ ตถา เอกนฺตนานตาปฏิเสเธน อุจฺเฉทคาโห ปฏิเสธิโต โหตีติ อาห ‘‘ปรํกตํ สุขํ ทุกฺขํ อญฺโญ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวเทตีติ อิมํ ทิฏฺฐิํ นิวาเรตี’’ติฯ เตน กตนาโส, อกตาคโม จ นิวตฺติโต โหตีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนทิฏฺฐินิวารเณเนว นิยติสภาววาทปฏิเสโธปิ กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺถาติ องฺกุราทิปฺปพนฺธสงฺขาเต ภูตุปาทารูปสนฺตาเนฯ ตนฺติ วิชฺชาปาฏวาทิฯ อญฺญสฺสาติ พาลกาเล กตวิชฺชาปริยาปุณนาทิโต อญฺญสฺสฯ สงฺขารโต อญฺโญ ตณฺหาทิโก อญฺญปจฺจโยฯ

นิยฺยาตนาทิ เอว ผลํ นิยฺยาตนาทิผลํ, อผลิตํ นิยฺยาตนาทิผลํ เอตสฺสาติ อผลิ…เป.… ผลํ, ยถาวุตฺตกิริยากรณํฯ

ปิณฺฑวเสนาติ อกตาวยววิภาคสฺส สมุทายสฺส วเสนฯ สพฺพตฺถาติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิเก สพฺพสฺมิํ ปจฺจยธมฺเม, ปฏิสนฺธิเภเท วา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมฯ พลวกมฺมสฺส วเสน โยเชตพฺโพฯ ภุโส นิสฺสโย หิ อุปนิสฺสโยฯ ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺเตปิ กามาวจรปุญฺญาภิสงฺขาโร จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปญฺจนฺนํ ปวตฺเต, อิตโร ปฐมชฺฌานวิปากาทีนํ ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจ ปจฺจโย โหตีติ ปากโฏยมตฺโถติ ตํ อวิภชิตฺวา ‘‘สพฺพปุญฺญาภิสงฺขารํ สห สงฺคณฺหาติ’’จฺเจว วุตฺตํฯ ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโทติ นยิทํ สมาสปทํ, สนฺธิวเสน ปเนตํ วุตฺตํฯ ทฺวาทสาติ จ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ทฺวาทสสุ อกุสลเจตนาสุฯ อกุสลเจตนาเภโทติ เอกาทสากุสลเจตนาปเภโท, ทฺวาทสากุสลเจตนาปเภโท จาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ น เอตฺถ กิญฺจิ วิจาเรตพฺพํ เหฏฺฐา วิตฺถาริตตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโทติ อิทํ ‘ฉนฺนํ ปวตฺเต’ติอาทินา โยเชตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ มเตน อุทฺธจฺจเจตนาย คหเณ ปโยชนํ วิจาเรตพฺพเมว ปฏิสนฺธิยาปิ ปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตาฯ เอกสฺสาติ เอตฺถ เอว-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ อาห ‘‘เอกสฺเสว ปจฺจยภาวนิยโม’’ติฯ มิลาตมาลาทีนนฺติ มิลาตมาลกิลิฏฺฐวตฺถาทีนํฯ มโนปโทสิกานํ ตทญฺญวตฺถูนมฺปิ อนิฏฺฐตา กถํ น สิยา, สิยา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ

อฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 227) ปน ปจุรตาภาวโต ตํ อนามสิตฺวา ‘‘ตถา กามาวจรเทวโลเกปี’’ติ วุตฺตํ ฯ เกจิ ปน ‘‘เทวโลเก อนิฏฺฐํ นาม ปริกปฺปนวเสน, สภาวโต ปน ตตฺถุปฺปนฺนํ อิฏฺฐเมวา’’ติ วทนฺติฯ

‘‘เอกูนติํสเจตนาเภทมฺปี’’ติ อิมินา อุทฺธจฺจเจตนายปิ ปวตฺติวิปากทายิตํ อนุชานาติ, อฏฺฐกถาอธิปฺปายวเสน วา เอวมาหฯ ปญฺจทสนฺนํ อเหตุกวิปากวิญฺญาณานํ ปญฺจฏฺฐานานิ ทฺเว อปเนตฺวา อวเสสานํ เตรสนฺนํฯ ทฺเว ทฺเว จกฺขุโสตสมฺปฏิจฺฉนวิญฺญาณานิ, ตีณิ สนฺตีรณานีติ นวนฺนํฯ เอกเทสปจฺจยภาเวนาติ เอกเทสสฺส วีสติเจตนาเภทสฺส กามาวจรจิตฺตสงฺขารสฺส ปจฺจยภาเวน เอกูนติํสเจตนาเภโท สมุทาโย วุตฺโตฯ สฺเววาติ อวยวคเตนาปิ วิเสเสน สมุทาโย โวหรียติ ยถา ‘‘อลงฺกโต ราชกุมาโร’’ติฯ

ยตฺถาติ ปญฺจโวการภวํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ หิ ‘‘กามาวจรสุคติยํ ตาว ฐิตสฺสา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 227) ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติยญฺจ วิปากสฺส วิตฺถารปฺปกาสนํ กตํฯ จตุตฺถชฺฌานภูมีติ เวหปฺผลภูมิํ วทติฯ เตนาห ‘‘อสญฺญารุปฺปวชฺชา’’ติฯ จตุตฺถชฺฌานเมว หิ ภาวนาวิเสสปฺปวตฺตํ อสญฺญภูมิํ อารุปฺปภูมิญฺจ นิปฺผาเทติ, จตุกฺกนยวเสน วา สํวณฺณนา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐ มหาวิปากา, ปริตฺตวิปาเกสุ ปจฺฉิโม, ปญฺจ รูปาวจรวิปากาติ เอวํ จุทฺทสนฺนํฯ สตฺตนฺนนฺติ เสสานํ ปริตฺตวิปากานํเยว สตฺตนฺนํฯ

ภวาทโยติ ภวโยนิคติสตฺตาวาเสฯ ติณฺณํ วิญฺญาณานนฺติ ปุริมานํ ติณฺณํ อารุปฺปวิปากวิญฺญาณานํฯ ตีสูติ ปญฺจมาทีสุ ตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘กามภเว ปน ทุคฺคติยํ อฏฺฐนฺนมฺปิ ปริตฺตวิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิย’’นฺติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 227) วุตฺตนเยเนวฯ

วิญฺญาณปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นามรูปปทนิทฺเทสวณฺณนา

[228] ยทิปิ สุตฺตนฺเต อภิธมฺเม จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส รูปปทสฺส เทสนาเภโท นตฺถิ, อภิธมฺเม ปน ‘‘สพฺพํ รูปํ น เหตู’’ติอาทินา (ธ. ส. 584) สุตฺตนฺตโต ตสฺส เทสนาเภโท อตฺเถวาติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตา…เป.… เภโท’’ติฯ สงฺเขฺยยฺเยสุ ปริจฺเฉทโต คหิเตสุ อตฺถสิทฺโธ ตตฺถ สงฺขฺยาปริจฺเฉโทติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปน วุตฺตเมว โหตี’’ติฯ

โอปปาติกสตฺเตสูติ วา สามญฺญโต สพฺเพ โอปปาติกา วุตฺตาฯ เตสุ พฺรหฺมกายิกาทิคฺคหเณน รูปาวจราว วุตฺตาติ ตทญฺเญ สนฺธาย เสสโอปปาติกานนฺติ เสสคฺคหณํ สาตฺถกเมวฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ทฺเว วา ตโย วา ทสกา, โอมโต อาทินา สหา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 227) รูปมิสฺสกวิญฺญาเณ วุตฺตนเยนฯ

‘‘ทฺเว สนฺตติสีสานี’’ติ อารพฺภ ยาว ‘‘สตฺต สนฺตติสีสานี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 228) เอตฺตกํ อฏฺฐกถาปาฐํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สตฺตกปริโยสาน’’นฺติฯ เอเกกจิตฺตกฺขเณ ติกฺขตฺตุํ รูปุปฺปตฺติํ อนนุชานนฺโต อาห ‘‘อิมินาธิปฺปาเยนา’’ติฯ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว สพฺพํ รูปํ อุปฺปชฺชตีติ หิ อตฺตโน อธิปฺปาโยฯ

‘‘รูปาชนกกมฺมช’’นฺติ อิทํ ภูตกถนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ปญฺจวิญฺญาณานํ อตํสภาวตาภาวาฯ รูปาชนกกมฺมชนฺติ วา จุติจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปน ‘‘ปวตฺติย’’นฺติ อิมินาว นิวตฺติตํฯ ‘‘สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. 636) อฏฺฐสาลินีฏีกายํ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ปญฺจวิญฺญาณกฺขเณ ตปฺปจฺจยา รูปุปฺปตฺติยา อภาเวน วุตฺตํ ‘‘ปญฺจวิญฺญาณปฺปวตฺติกาลํ สนฺธายา’’ติฯ ตตฺถาปิ อสหชาตวิญฺญาณปจฺจยา อตฺเถว รูปุปฺปตฺตีติ อาห ‘‘สหชาตวิญฺญาณปจฺจยญฺจา’’ติฯ ภวงฺคาทีติ ภวงฺคสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณานิฯ อญฺเญนาติ ยถาวุตฺตกมฺมวิญฺญาณโต อญฺเญน อภิสงฺขารวิญฺญาเณนฯ รูปเมว หิ กุสลากุสลกิริยจิตฺตปฺปวตฺติกฺขเณ อภิสงฺขารวิญฺญาณปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, น นามํ ภวงฺคํฯ ตํชนเกนาติ ภวงฺคาทิชนเกนฯ กมฺมวิญฺญาณปฺปจฺจยา วิปากจิตฺตปฺปวตฺติกาเล วิปากนามสฺส กมฺมสมุฏฺฐานรูปสฺส จ วเสนฯ สหชาตวิญฺญาณปจฺจยา ปน อิตรจิตฺตปฺปวตฺติกาเลปิ วิปาโก วิปากนามวเสน, จิตฺตสมุฏฺฐานรูปวเสน จ นามรูปสฺส สมฺภโว ทสฺเสตพฺโพติ อาห ‘‘สหชาต…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติฯ รูปสทฺเทน จ อตฺตโน เอกเทเสนาติ สมฺพนฺโธฯ