เมนู

อุปโภโค เวทนาหิ ฯ เวทนาวเสน หิ อิฏฺฐาทิสพฺพวิสยุปโภโคฯ ยถาห – ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ เอวํ ปวตฺติยา นิสฺสยสมุปฺปาทฏฺฐิติสมฺโภคทสฺสนตฺถํ จกฺขุนฺทฺริยํ ยาว อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ จุทฺทสินฺทฺริยานิ เทสิตานิฯ ยถา เจตานิ ปวตฺติยา, เอวํ อิตรานิ นิวตฺติยาฯ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน หิ นิพฺพตฺติตานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจ อินฺทฺริยานิ นิวตฺติยา นิสฺสโยฯ อุปฺปาโท อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริเยน ตสฺส ปฐมํ อุปฺปชฺชนโตฯ อวฏฺฐานํ อญฺญินฺทฺริเยนฯ อุปโภโค อญฺญาตาวินฺทฺริเยน อคฺคผลสมุปโภคโตฯ เอวมฺปิ เอตานิ เอว อินฺทฺริยานิ เทสิตานิฯ เอตฺตาวตา ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิโต อญฺเญสํ อคฺคหณํฯ เอเตนาปิ เนสํ เทสนานุกฺกโมปิ สํวณฺณิโต เวทิตพฺโพฯ

[220] กุสลากุสลวีริยาทีนีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กุสลสมาธิอาทีนํ, อพฺยากตวีริยาทีนญฺจ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ปจฺจยาทีติ อาทิ-สทฺเทน เทสารมฺมณาทโย คหิตา, ยถาวุตฺตวีริยาทีนิ, จกฺขาทีนิ จ สงฺคณฺหาติฯ อิจฺเจวํ สพฺพสงฺคาหิกานิ วีริยินฺทฺริยาทิปทานิ, จกฺขุนฺทฺริยาทิปทานิ จฯ เตนาติ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทินา ภูมิวิภาคกถเนนฯ ตนฺนิวตฺตเนนาติ สพฺเพสํ สพฺพภูมิกตฺตนิวตฺตเนนฯ อวิชฺชมานสงฺคาหกตฺตนฺติ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํ อนุปลพฺภมานสฺส อินฺทฺริยสฺส สงฺคาหกตาฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

อิธ อิมสฺมิํ ‘‘สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา’’ติ เอวํ เอกนฺตานารมฺมณตฺเต วุจฺจมาเน น อาภฏฺฐํ ชีวิตินฺทฺริยํ น ภาสิตํฯ ฏีกายํ ปน อนาภฏฺฐนฺติ กตสมาสํ กตฺวา วุตฺตํฯ รูปธมฺเมสุ สงฺคหิตตนฺติ ‘‘รูป’’นฺติ คณิตตํฯ อรูปโกฏฺฐาเสน อรูปภาเวน สิยาปกฺเข สงฺคหิตํฯ

กสฺมา? ตสฺส ปริตฺตารมฺมณาทิตา อตฺถีติฯ ยสฺมา ปน รูปารูปมิสฺสกสฺเสว วเสน สิยาปกฺขสงฺคโห ยุตฺโต, น เอกเทสสฺส, ตสฺมา เอกเทสสฺส ตํ อนิจฺฉนฺโต อาห ‘‘อธิปฺปาโย’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘อรูปโกฏฺฐาเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นวตฺตพฺพตาติ ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพตาฯ กถํ ปน รูปโกฏฺฐาเสนสฺสานารมฺมณสฺส นวตฺตพฺพตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น หิ อนารมฺมณ’’นฺติอาทิฯ ‘‘อวิชฺชมานารมฺมณานารมฺมเณสู’’ติ อิมินา ‘‘อนารมฺมณา’’ติ พาหิรตฺถสมาโส อยนฺติ ทสฺเสติ นวตฺตพฺเพสูติ สารมฺมณภาเวน นวตฺตพฺเพสุฯ อนารมฺมณตฺตาติ อารมฺมณรหิตตฺตาฯ ‘‘นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา ‘ปริตฺตารมฺมณา’ติปิ ‘มหคฺคตารมฺมณา’ติปิ ‘อปฺปมาณารมฺมณา’ติปี’’ติอาทีสุ (วิภ. 223) วิย น สารมฺมณสฺเสว นวตฺตพฺพตํ ทสฺเสติฯ ยถา จ น สารมฺมณสฺเสว นวตฺตพฺพตาปริยาโย, อถ โข อนารมฺมณสฺสาปีติ สารมฺมเณ นิยมาภาโวฯ เอวํ นวตฺตพฺพํ สารมฺมณเมวาติ อยมฺปิ นิยโม นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นวตฺตพฺพสฺส วา สารมฺมณต’’นฺติ อาหฯ ตสฺส น ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น หี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ วิวรติฯ

ตตฺถ รูปนิพฺพานานํ สุขาทิสมฺปยุตฺตภาเวน นวตฺตพฺพตา, น ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวนาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อถาปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อถาปิ วตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ สิยา อนารมฺมณนฺติปิ วตฺตพฺพํ สิยาติ อนารมฺมณํ ธมฺมายตนํ สารมฺมเณหิ วิสุํ กตฺวา เอวํ วตฺตพฺพํ สิยาฯ นวตฺตพฺพ-สทฺโท ยทิ สารมฺมเณสฺเวว วตฺเตยฺย, น เจวํ วุตฺตํ, อวจเน จ อญฺญํ การณํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ ปญฺหปุจฺฉเก สาวเสสา เทสนา อตฺถี’’ติฯ ตสฺมา นวตฺตพฺพ-สทฺโท อนารมฺมเณสุปิ วตฺตเตวาติ อธิปฺปาโยฯ

ยาปิ ‘‘อฏฺฐินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติ อชฺฌตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพตา วุตฺตา, สา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อากิญฺจญฺญายตนกาเล ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาวมตฺตารมฺมณตํ สนฺธาย วุตฺตา, น สารมฺมณสฺเสว นวตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ, นาปิ อนารมฺมณสฺส ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพตาภาวทสฺสนตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฏฺฐินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณาติ เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณาตีติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน อวสิฏฺฐปาฬิสงฺคณฺหเนน ‘‘สิยา น วตฺตพฺพา ‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’ติปิ ‘พหิทฺธารมฺมณา’ติปิ ‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’ติปี’’ติ อิมาย ปาฬิยา วุตฺตมตฺถํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส ทสฺเสนฺโต ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส…เป.… นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา’’ติ อาห, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อินฺทฺริยวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียํ