ยถา จ กุสลธมฺเมสุ, อพฺยากตธมฺเมสุปิ เอเสว นโยฯ นิโรธนฺติ อสงฺขตธาตุํฯ อปฺปวตฺติภาโวติ โย นิโรธสฺส นิพฺพานสฺส ตณฺหาทิอปฺปวตฺติเหตุภาโว, ตํ ปหานนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

กายกมฺมาทิสุทฺธิยาติ ปุพฺพภาคกายกมฺมวจีกมฺมอาชีวสุทฺธิยา ทูรตรูปนิสฺสยตํ อริยมคฺคสฺส ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺจงฺคิกํ…เป.… ปวตฺตตํ ทีเปติ, น ปน อริยมคฺคสฺส ปญฺจงฺคิกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ญาปกนิทสฺสนนฺติ ญาปกภาวนิทสฺสนํ, เอเตน ‘‘วจนโต’’ติ อิทํ เหตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติฯ วจนโตติ วา อีทิสสฺส วจนสฺส สพฺภาวโตฯ ปฏิปทาย เอกเทโสปิ ปฏิปทา เอวาติ อตฺโถฯ นิทฺทิฏฺโฐ ธมฺมสงฺคาหเกหิ สงฺคายนวเสนฯ

ฌาเนหิ เทสนาปเวโส ‘‘โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. 277) ฌานสีเสน เทสนาวฯ ตถา ภาวนาปเวโสฯ ปาฬิคมนนฺติ ปาฬิปวตฺติ ปาฐเทสนาฯ ยถาวิชฺชมานธมฺมวเสนาติ ตสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท ลพฺภมานวิตกฺกาทิธมฺมวเสนฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[215] ตสฺสาติ สุตฺตนฺตภาชนียสฺสฯ เอวํ ปนาติ ‘‘อปิเจสา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา’’ติอาทิปฺปกาเรนฯ เอวญฺจ กตฺวาติ โลกุตฺตรมคฺคสฺเสว มคฺคสจฺจภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาติ เตน การเณน, อริยมคฺคสฺเสว อุทฺทิสิตฺวา นิทฺทิฏฺฐตฺตาติ อตฺโถฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อินฺทฺริยวิภงฺโค

1. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[219] จกฺขุทฺวารภาเวติ จกฺขุทฺวารภาวเหตุฯ ตํทฺวาริเกหีติ ตสฺมิํ ทฺวาเร ปวตฺตนเกหิ จิตฺตเจตสิเกหิฯ เต หิ ‘‘ตํ ทฺวารํ ปวตฺติโอกาสภูตํ เอเตสํ อตฺถี’’ติ ตํทฺวาริกาฯ นนุ จ ตพฺพตฺถุเกหิปิ ตํ อินฺทฏฺฐํ กาเรติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ติกฺเข ติกฺขตฺตา, มนฺเท จ มนฺทตฺตา’’ติ? สจฺจํ กาเรติ, ตพฺพตฺถุกาปิ ปน อิธ ‘‘ตํทฺวาริกา’’อิจฺเจว วุตฺตาฯ อปริจฺจตฺตทฺวารภาวํเยว หิ จกฺขุ นิสฺสยฏฺเฐน ‘‘วตฺถู’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา ตํทฺวาริเกสุ ตสฺส อินฺทฏฺโฐ ปากโฏติ ‘‘ตํทฺวาริเกหี’’ติ วุตฺตํฯ อินฺทฏฺโฐ ปเรหิ อนุวตฺตนียตา ปรมิสฺสรภาโวติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตญฺหิ…เป.… อนุวตฺตนฺตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ตนฺติ จกฺขุํฯ เตติ ตํทฺวาริเกฯ กิริยานิฏฺฐานวาจี อาวี-สทฺโท ‘‘วิชิตาวี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.258; 2.33; 3.199) วิยาติ อาห ‘‘ปรินิฏฺฐิตกิจฺจชานน’’นฺติฯ

‘‘ฉ อิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิฯ กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ…เป.… มนินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. 5.495-499) เอวํ กตฺถจิ ฉปินฺทฺริยานิ อาคตานิ, กสฺมา ปน สุตฺตนฺเต ขนฺธาทโย วิย อินฺทฺริยานิ เอกชฺฌํ น วุตฺตานิ, อภิธมฺเม จ วุตฺตานีติ อาห ‘‘ตตฺถ สุตฺตนฺเต’’ติอาทิฯ นิสฺสรณูปายาทิภาวโตติ เอตฺถ โลกุตฺตเรสุ มคฺคปริยาปนฺนานิ นิสฺสรณํ, อิตรานิ นิสฺสรณผลํ, วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน นิพฺพตฺติตานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ นิสฺสรณูปาโย, อิตเรสุ กานิจิ ปวตฺติภูตานิ, กานิจิ ปวตฺติอุปาโยติ เวทิตพฺพานิฯ

ขีณาสวสฺส ภาวภูโตติ ฉฬงฺคุเปกฺขา วิย ขีณาสวสฺเสว ธมฺมภูโตฯ

ทฺเว อตฺถาติ อินฺทลิงฺคอินฺทสิฏฺฐฏฺฐาฯ อตฺตโน ปจฺจยวเสนาติ ยถาสกํ กมฺมาทิปจฺจยวเสนฯ ตํสหิตสนฺตาเนติ อิตฺถินฺทฺริยสหิเต, ปุริสินฺทฺริยสหิเต จ สนฺตาเนฯ อญฺญากาเรนาติ อิตฺถิอาทิโต อญฺเญน อากาเรนฯ อนุวตฺตนียภาโว อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ อาธิปจฺจนฺติ โยชนาฯ อิมสฺมิญฺจตฺเถติ อาธิปจฺจตฺเถฯ

เตสนฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนํ ติณฺณํฯ ยา สุขทุกฺขินฺทฺริยานํ อิฏฺฐานิฏฺฐาการสมฺโภครสตา วุตฺตา, สา อารมฺมณสภาเวเนว เวทิตพฺพา, น เอกจฺจโสมนสฺสินฺทฺริยาทีนํ วิย ปริกปฺปวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ

ยทิปิ ปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ รูปกณฺเฑปิ (ธ. ส. 584) เทสิตํ, ตํ ปน รูปชีวิตินฺทฺริยํ, น จ ตตฺถ มนินฺทฺริยํ วตฺวา อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ วุตฺตานิฯ อิธ ปน อฏฺฐกถายํ อินฺทฺริยานุกฺกโม วุตฺโต สพฺพากาเรน ยมกเทสนาย สํสนฺทตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส อินฺทฺริยยมกเทสนาย สเมตี’’ติฯ ปุริมปจฺฉิมานํ อชฺฌตฺติกพาหิรานนฺติ จกฺขาทีนํ ปุริมานํ อชฺฌตฺติกานํ, อิตฺถินฺทฺริยาทีนํ ปจฺฉิมานํ พาหิรานํฯ เตสํ มชฺเฌ วุตฺตํ อุภเยสํ อุปการกตาทีปนตฺถนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตน เอวมฺปิ เทสนนฺตรานุโรเธน ชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุกฺกมํ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ กามญฺเจตฺถ เอวํ วุตฺตํ, ปรโต ปน กิจฺจวินิจฺฉเย อิธ ปาฬิยํ อาคตนิยาเมเนว มนินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส, ตทนนฺตรญฺจ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ กิจฺจวินิจฺฉยํ ทสฺเสสฺสติฯ สพฺพํ ตํ ทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขภาเวน, ยถารหํ วา ทุกฺขทุกฺขตาทิภาเวนฯ ทุวิธตฺตภาวานุปาลกสฺสาติ รูปารูปวเสน ทุวิธสฺส อตฺตภาวสฺส อนุปาลกสฺสฯ รูปารูปวเสน ทุวิธมฺปิ หิ ชีวิตินฺทฺริยํ อิธ คหิตํฯ ‘‘ปวตฺตี’’ติ เอเตน สหชาตธมฺมานํ ปวตฺตนรเสน ชีวิตินฺทฺริเยน เวทยิตานํ ปวตฺเตตพฺพตํ ทีเปติฯ ‘‘ภาวนามคฺคสมฺปยุตฺต’’นฺติ อิมินา ผลภูตํ อญฺญินฺทฺริยํ นิวตฺเตติฯ ภาวนาคหณญฺเจตฺถ สกฺกา อวตฺตุํฯ ‘‘ภาเวตพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาวนาภาโว ปากโฏวฯ ทสฺสนานนฺตราติ สมานชาติภูมิเกน อพฺยวหิตตํ สนฺธายาห, น อนนฺตรปจฺจยํฯ

ตสฺสาติ อินฺทฺริยปจฺจยภาวสฺสฯ อนญฺญสาธารณตฺตาติ อญฺเญหิ อนินฺทฺริเยหิ อสาธารณตฺตาฯ เอวํ สามตฺถิยโต กิจฺจวิเสสํ ววตฺถเปตฺวา ปกรณโตปิ ตํ ทสฺเสติ ‘‘อินฺทฺริยกถาย จ ปวตฺตตฺตา’’ติฯ อญฺเญสนฺติ อญฺเญสํ อินฺทฺริยสภาวานมฺปิ สหชาตธมฺมานํฯ เยหิ เต อินฺทฏฺฐํ กาเรนฺติ, เตสํ วสวตฺตาปนํ นตฺถิ, ยถา มนินฺทฺริยสฺส ปุพฺพงฺคมสภาวาภาวโต สยญฺจ เต อญฺญทตฺถุ มนินฺทฺริยสฺเสว วเส วตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘ตํสมฺปยุตฺตานิปิ หี’’ติอาทิฯ

ยทิ เอวํ กถํ เตสํ อินฺทฏฺโฐติ? ‘‘สุขนาทิลกฺขเณ สมฺปยุตฺตานํ อตฺตาการานุวิธาปนมตฺต’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ ฯ ‘‘เจตสิกตฺตา’’ติ อิมินา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ จิตฺตสฺส ปธานตํ ทสฺเสติฯ ตโต หิ ‘‘เจตสิกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สพฺพตฺถาติ วสวตฺตาปนํ สหชาตธมฺมานุปาลนนฺติ เอวํ ยาว อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จ สมฺปยุตฺตานนฺติ ตํกิจฺจนิทฺเทเสฯ ‘‘อนุปฺปาทเน, อนุปตฺถมฺเภ จ สตี’’ติ ปทํ อาหริตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ น หิ ปทตฺโถ สพฺภาวํ พฺยภิจรตีติ ชนกุปตฺถมฺภกตฺตาภาเวปีติ วุตฺตํ โหติฯ ตปฺปจฺจยานนฺติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตาทิปจฺจยานํ กมฺมาทีนํฯ ตปฺปวตฺตเน นิมิตฺตภาโวติ อิตฺถินิมิตฺตาทิอาการรูปนิพฺพตฺตเน การณภาโวฯ สฺวายํ อิตฺถินฺทฺริยาทีนํ ตตฺถ อตฺถิภาโวเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมิญฺหิ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, ตํ ตสฺส การณนฺติฯ ‘‘นิมิตฺตภาโว อนุวิธาน’’นฺติ อิมินา อนุวิธานสทฺทสฺส กมฺมตฺถตํ ทสฺเสติฯ สุขทุกฺขภาวปฺปตฺตา วิยาติ สยํ สุขทุกฺขสภาวปฺปตฺตา วิย, สุขนฺตา ทุกฺขนฺตา จ วิยาติ อตฺโถฯ อสนฺตสฺส…เป.… มชฺฌตฺตาการานุปาปนํ อญฺญาณุเปกฺขนาทิวเสน เวทิตพฺพํฯ สมานชาติยนฺติ อกุสเลหิ สุขทุกฺเขหิ อกุสลูเปกฺขาย, อพฺยากเตหิ อพฺยากตูเปกฺขาย, กุสลสุขโต กุสลูเปกฺขายฯ ตตฺถาปิ ภูมิวิภาเคนายมตฺโถ ภินฺทิตฺวา โยเชตพฺโพฯ ตํ สพฺพํ ขนฺธวิภงฺเค วุตฺตโอฬาริกสุขุมวิภาเคน ทีเปตพฺพํฯ อาทิสทฺเทนาติ ‘‘กามราคพฺยาปาทาที’’ติ เอตฺถ วุตฺตอาทิสทฺเทนฯ สํโยชนสมุจฺฉินฺทนตทุปนิสฺสยตา เอว สนฺธาย อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส กิจฺจนฺตราปสุตตา วุตฺตา, ตสฺสาปิ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานกิจฺจตา ลพฺภเตวฯ อพฺยาปีภาวโต วา อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานกิจฺจํ น วตฺตพฺพํ, ตโต อญฺญินฺทฺริยสฺสาปิ ตํ อฏฺฐกถายํ อนุทฺธฏํฯ มคฺคานนฺตรญฺหิ ผลํ ‘‘ตาย สทฺธาย อวูปสนฺตายา’’ติอาทิวจนโต (ธ. ส. อฏฺฐ. 505) กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺตติ, น อิตรํฯ อญฺญถา อริยา สพฺพกาลํ อปฺปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสทรถา สิยุํฯ อิตรสฺส ปน นิจฺฉนฺทราเคสุ สตฺตโวหาโร วิย รุฬฺหิวเสน ปฏิปฺปสฺสทฺธิกิจฺจตา เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถาห – กสฺมา ปน เอตฺตกาเนว อินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ, เอตานิ เอว จ วุตฺตานีติ? อาธิปจฺจตฺถสมฺภวโตติ เจฯ อาธิปจฺจํ นาม อิสฺสริยนฺติ วุตฺตเมตํฯ ตยิทํ อาธิปจฺจํ อตฺตโน กิจฺเจ พลวนฺติ อญฺเญสมฺปิ สภาวธมฺมานํ ลพฺภเตวฯ

ปจฺจยาธีนวุตฺติกา หิ ปจฺจยุปฺปนฺนา ฯ ตสฺมา เต เตหิ อนุวตฺตียนฺติ, เต จ เต อนุวตฺตนฺตีติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ อตฺถิ เตสํ วิเสโสฯ สฺวายํ วิเสโส ‘‘จกฺขุวิญฺญาณาทิปฺปวตฺติยญฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจ’’นฺติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 219) อฏฺฐกถายํ ทสฺสิโตเยวฯ

อปิจ ขนฺธปญฺจเก ยายํ สตฺตปญฺญตฺติ, ตสฺสา วิเสสนิสฺสโย ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานีติ ตานิ ตาว อาธิปจฺจตฺถํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ…เป.… มนินฺทฺริย’’นฺติอาทิโต วุตฺตานิฯ ตานิ ปน เยน ธมฺเมน ปวตฺตนฺติ, อยํ โส ธมฺโม เตสํ ฐิติเหตูติ ทสฺสนตฺถํ ชีวิตํฯ ตยิเม อินฺทฺริยปฏิพทฺธา ธมฺมา อิเมสํ วเสน ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ โวหรียนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ภาวทฺวยํฯ สฺวายํ สตฺตสญฺญิโต ธมฺมปุญฺโช ปพนฺธวเสน ปวตฺตมาโน อิมาหิ เวทนาหิ สํกิลิสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ เวทนาปญฺจกํฯ ตโต วิสุทฺธตฺถิกานํ โวทานสมฺภารทสฺสนตฺถํ สทฺธาทิปญฺจกํฯ ตโต โวทานสมฺภารา อิเมหิ วิสุชฺฌนฺติ, วิสุทฺธิปฺปตฺตา, นิฏฺฐิตกิจฺจา จ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อนฺเต อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ ตีณิ วุตฺตานิฯ สพฺพตฺถ ‘‘อาธิปจฺจตฺถํ อุปาทายา’’ติ ปทํ โยเชตพฺพํฯ เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อญฺเญสํ อคฺคหณํฯ

อถ วา ปวตฺตินิวตฺตีนํ นิสฺสยาทิทสฺสนตฺถมฺปิ เอตานิ เอว วุตฺตานิฯ ปวตฺติยา หิ วิเสสโต มูลนิสฺสยภูตานิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ ยถาห ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน’’ติอาทิ (สุ. นิ. 171)ฯ ตสฺสา อุปฺปตฺติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริเยหิฯ วิสภาควตฺถุสราคนิมิตฺตา หิ เยภุยฺเยน สตฺตกายสฺส อภินิพฺพตฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ติณฺณํ โข ปน, มหาราช, สนฺนิปาตา คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติ, อิธ มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺติ, มาตา จ อุตุนี โหติ, คพฺโภ จ ปจฺจุปฏฺฐิโต โหตี’’ติ (ม. นิ. 1.408; 2.411; มิ. ป. 4.1.6)ฯ อวฏฺฐานํ ชีวิตินฺทฺริเยน เตน อนุปาเลตพฺพโตฯ เตนาห ‘‘อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา’’ติอาทิฯ

อุปโภโค เวทนาหิ ฯ เวทนาวเสน หิ อิฏฺฐาทิสพฺพวิสยุปโภโคฯ ยถาห – ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ เอวํ ปวตฺติยา นิสฺสยสมุปฺปาทฏฺฐิติสมฺโภคทสฺสนตฺถํ จกฺขุนฺทฺริยํ ยาว อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ จุทฺทสินฺทฺริยานิ เทสิตานิฯ ยถา เจตานิ ปวตฺติยา, เอวํ อิตรานิ นิวตฺติยาฯ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน หิ นิพฺพตฺติตานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจ อินฺทฺริยานิ นิวตฺติยา นิสฺสโยฯ อุปฺปาโท อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริเยน ตสฺส ปฐมํ อุปฺปชฺชนโตฯ อวฏฺฐานํ อญฺญินฺทฺริเยนฯ อุปโภโค อญฺญาตาวินฺทฺริเยน อคฺคผลสมุปโภคโตฯ เอวมฺปิ เอตานิ เอว อินฺทฺริยานิ เทสิตานิฯ เอตฺตาวตา ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิโต อญฺเญสํ อคฺคหณํฯ เอเตนาปิ เนสํ เทสนานุกฺกโมปิ สํวณฺณิโต เวทิตพฺโพฯ

[220] กุสลากุสลวีริยาทีนีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กุสลสมาธิอาทีนํ, อพฺยากตวีริยาทีนญฺจ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ปจฺจยาทีติ อาทิ-สทฺเทน เทสารมฺมณาทโย คหิตา, ยถาวุตฺตวีริยาทีนิ, จกฺขาทีนิ จ สงฺคณฺหาติฯ อิจฺเจวํ สพฺพสงฺคาหิกานิ วีริยินฺทฺริยาทิปทานิ, จกฺขุนฺทฺริยาทิปทานิ จฯ เตนาติ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทินา ภูมิวิภาคกถเนนฯ ตนฺนิวตฺตเนนาติ สพฺเพสํ สพฺพภูมิกตฺตนิวตฺตเนนฯ อวิชฺชมานสงฺคาหกตฺตนฺติ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํ อนุปลพฺภมานสฺส อินฺทฺริยสฺส สงฺคาหกตาฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

อิธ อิมสฺมิํ ‘‘สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา’’ติ เอวํ เอกนฺตานารมฺมณตฺเต วุจฺจมาเน น อาภฏฺฐํ ชีวิตินฺทฺริยํ น ภาสิตํฯ ฏีกายํ ปน อนาภฏฺฐนฺติ กตสมาสํ กตฺวา วุตฺตํฯ รูปธมฺเมสุ สงฺคหิตตนฺติ ‘‘รูป’’นฺติ คณิตตํฯ อรูปโกฏฺฐาเสน อรูปภาเวน สิยาปกฺเข สงฺคหิตํฯ