3. นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[204] ตณฺหาย วิรชฺชนํ หลิทฺทิราคสฺส วิย ปลุชฺชนนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ขยคมนวเสนา’’ติฯ วิจฺฉินฺนํ นิรุชฺฌนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปวตฺติคมนวเสนา’’ติฯ จชนํ ฉฑฺฑนํ, หาปนํ วาติ อาห ‘‘อนเปกฺขตาย จชนวเสน, หานิวเสน จา’’ติฯ

ตทปฺปวตฺติ วิยาติ ตสฺสา ติตฺตอลาพุวลฺลิยา อปฺปวตฺติ วิยฯ อปฺปวตฺติเหตุภูตมฺปิ นิพฺพานํ ตณฺหาย อปฺปวตฺติ วิย คยฺหตีติ อาห ‘‘ตทปฺปวตฺติ วิยา’’ติ ยถา ‘‘ราคกฺขโย’’ติ (สํ. นิ. 4.315, 330)ฯ อปฺปวตฺติภูตนฺติ ตณฺหาย อปฺปวตฺติยา ปตฺตํ, ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธายปิ ตณฺหาย ปิยรูปสาตรูเปสุ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ยสฺมา มคฺโค, นิพฺพานญฺจ ตณฺหาย สมุจฺเฉทสาธนํ, ตสฺมา ‘‘ปุริมา วา อุปมา’’ติอาทินา อุปมาทฺวยํ อุภยตฺถ ยถากฺกมํ โยชิตํ, อุภยฏฺฐานิยํ ปน อุภยตฺถาปิ ลพฺภเตวฯ

นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[205] ติตฺถิเยหิ กปฺปิตสฺส มคฺคสฺส ปกติปุริสนฺตรญาณาทิกสฺสฯ อริยํ ลภาเปตีติ อริยํ สามญฺญผลํ ลภาเปติฯ

ตพฺพิปกฺขวิรติสภาวาติ ตสฺสา สมฺมาวาจาย วิปกฺขโต มิจฺฉาวาจาย วิรติสภาวาฯ เภทกรมิจฺฉาวาจา ปิสุณวาจา, สพฺพาปิ วา มิจฺฉาวาจา วิสํวาทนาทิวเสน เภทกรีติ อาห ‘‘เภทกรมิจฺฉาวาจาปหาเนนา’’ติฯ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย หิ ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ มุสาวาทาทีนํ ปฏิปกฺขภูตา สินิทฺธภาเวน ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจา ตปฺปจฺจยสุภาสิตสมฺปฏิคฺคาหเก ชเน, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปริคฺคณฺหนฺตี ปวตฺตตีติ ปริคฺคหลกฺขณาฯ เตนาห ‘‘ชเน, สมฺปยุตฺเต จ ปริคฺคณฺหนกิจฺจวตี’’ติฯ จีวรกมฺมาทิโก ตาทิโส ปโยโคฯ กาตพฺพํ จีวรรชนาทิกํฯ นิรวชฺชสมุฏฺฐาปนกิจฺจวาติ นิรวชฺชสฺส กตฺตพฺพสฺส, นิรวชฺชากาเรน วา สมุฏฺฐาปนกิจฺจวาฯ

สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมุฏฺฐาเปนฺโตติ เอตฺถ สมุฏฺฐาปนํ มิจฺฉากมฺมนฺตปฏิปกฺขภูตสฺส อตฺตโน กิจฺจสฺส อนุคุณภาเวน สมฺปยุตฺตานํ ปวตฺตนเมว, อุกฺขิปนํ วา เนสํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิยฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ, อาชีวสฺเสว วา วิโสธนํ โวทาปนํฯ

ทิฏฺเฐกฏฺฐาติ ทิฏฺฐิยา สหชปหาเนกฏฺฐา, ปฐมมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิวเสเนว ตํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ทิฏฺเฐกฏฺฐอวิชฺชาทโย’’ติปิ ปาโฐฯ เอตสฺมิํ ปกฺเข จตุมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา สงฺคโห กโต โหติฯ อุปริมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา ปน ทิฏฺฐิฏฺฐาเน ตํตํมคฺควชฺโฌ มาโน คเหตพฺโพฯ โส หิ ‘‘อห’’นฺติ ปวตฺติอาการโต ทิฏฺฐิฏฺฐานิโยฯ ปกาเสตีติ กิจฺจปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติฯ เตเนว หิ องฺเคนาติ เตเนว สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาเตน มคฺคงฺเคนฯ ตถาปวตฺติเตน กรณภูเตน, เตน วา การเณนฯ องฺค-สทฺโท หิ การณตฺโถปิ โหตีติฯ ตตฺถาติ มคฺเค, มคฺคจิตฺตุปฺปาเท วาฯ

อิมสฺเสวาติ อริยมคฺคปริยาปนฺนสฺเสวฯ ยทิปิ วิรมิตพฺพโต วิรมนฺตสฺส เจตนาปิ ลพฺภเตว, วิรติยา เอว ปน ตทา ปธานภาโวติ อาห ‘‘วิรมณกาเล วา วิรติโย’’ติฯ สุภาสิตาทีติ อสมฺผปฺปลาปาทิฯ อาทิ-สทฺเทน อปิสุณาทิ สงฺคหิตาฯ ภาสนาทีติ เอตฺถ ปน กายสุจริตาทิฯ อมคฺคงฺคตฺตาติ อมคฺคสภาวตฺตาฯ ตเมว เจตนาย อมคฺคสภาวตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺส ญาณสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยํ นาม มิจฺฉาวาจาทีนํ ติณฺณํ ปาปธมฺมานํ สมุจฺฉินฺทนํ, มคฺคเจตนา จ ตํสภาวา น โหตีติ น ตสฺสา มคฺคกฺขเณ สมฺมาวาจาทิภาวสิทฺธิฯ ตํสิทฺธิยนฺติ กิจฺจตฺตยสิทฺธิยํฯ ยถา ปนสฺสา ปุพฺพภาเค สุภาสิตวาจาทิภาโว, เอวํ มคฺคกฺขเณปิ สิยาฯ เอวํ สนฺเต ยถา ตตฺถ เอกสฺส สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ติกิจฺจตา, สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนญฺจ เอเกกานํ จตุกิจฺจตา, เอวํ เอกา มคฺคเจตนา สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยสฺส สาธิกา ภเวยฺย, ตถา จ สติ มคฺเค สมฺมาวาจาทีนิ ตีณิ องฺคานิ น ภเวยฺยุํ, ฉฬงฺคิโก จ อริยมคฺโค สิยาติ ตยิทมาห ‘‘เอกาย เจตนายา’’ติอาทินาฯ ยสฺมา ปเนตํ นตฺถิ, ตสฺมา มคฺคปจฺจยตาวจนโต จ น เจตนาย มคฺคภาโวติ มคฺคกฺขเณ วิรติโยว สมฺมาวาจาทโยฯ

พฺรูหนํ สุขํฯ สนฺตสุขํ อุเปกฺขาฯ สา หิ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.644; วิภ. อฏฺฐ. 232) วุตฺตาฯ วิตกฺกาทีนนฺติ เตเยว อภินิโรปนาทโย ปากฏปริยาเยน วุตฺตาฯ

วจีสงฺขารภาวโต วจีเภทสฺส อุปการโก วิตกฺโกฯ ‘‘สาวชฺชา…เป.… อุปการโก เอวา’’ติ อิมินา วจีเภทตํ สมุฏฺฐาปกเจตนานํ วิย วิรติยาปิ วิเสสปจฺจโย วิตกฺโกติ ทสฺเสติฯ วจีเภทนิยามิกา วาจาติ วจีทุจฺจริตวิรติมาหฯ สา หิ สมฺมาวาจาภูตา มิจฺฉาวาจาสุ สํยมินีฯ ตตฺถ ยถา วิสํวาทนาทิมิจฺฉาวาจโต อวิรโต มิจฺฉากมฺมนฺตโตปิ น วิรมเตวฯ ยถาห – ‘‘เอกํ ธมฺมํ…เป.… อการิย’’นฺติ (ธ. ป. 176)ฯ ตถา อวิสํวาทนาทินา สมฺมาวาจาย ฐิโต สมฺมากมฺมนฺตมฺปิ ปูเรติเยวาติ อาห ‘‘วจีเภท…เป.… อุปการิกา’’ติฯ ธมฺมานํ ปวตฺตินิฏฺฐาภาวโต ยถา คตีติ นิพฺพตฺติ วุจฺจติ, เอวํ ปวตฺติภาวโต รสลกฺขณานิปีติ อาห ‘‘กิจฺจาทิสภาเว วา’’ติฯ

อภินนฺทนนฺติ ตณฺหาทิวเสน อภินนฺทนํฯ

วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห, อตฺถปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉาติ ตทุภยํ สวนาธีนนฺติ อาห ‘‘สวนญาเณ เอว อวโรธํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ ปริคฺคณฺหนํฯ

ตสฺสาติ ปโยคสฺสฯ

โสติ กามวิตกฺกปฺปวตฺติยา การณภูโต สุภนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาโรฯ ตสฺสาติ กามวิตกฺกสฺสฯ คตํ คมนํ ปวตฺติ, ตสฺส อุปาโยติ คตมคฺโคฯ

ปหาตพฺพเอกตฺตนฺติ ปหาตพฺพตาสามญฺญํฯ

มคฺคภาเวน จตุพฺพิธมฺปิ เอกตฺเตนาติ โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน จตุพฺพิธมฺปิ มคฺคภาเวน เอกตฺเตน สามญฺญโต คเหตฺวา ‘‘อสฺสา’’ติ เอกวจเนน วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพสฺส มคฺคสฺส อญฺญมญฺญํ สทิสตา, ตถา อสทิสตา จ เอกจฺจสทิสตา จ ฌานงฺควเสน สพฺพสทิสสพฺพาสทิสเอกจฺจสทิสตา, โส เอว วิเสโสติ โยเชตพฺพํฯ วิปสฺสนานิยามํ ธุรํ กตฺวา อาหาติ สมฺพนฺโธฯ อิธ ปนาติ อิมิสฺสา สมฺโมหวิโนทนิยํฯ สมฺมสิ…เป.… นิวตฺตนโตติ ปฐมตฺเถรวาทํ วทนฺโต ตทชฺฌาสยํ ปุรกฺขตฺวา วทตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ อิตรถา อิตรวาทาเปตฺถ ทสฺสิตา เอวาติฯ ปาทกชฺฌานนิยามนฺติ ปาทกชฺฌานนิยามํ ธุรํ กตฺวา อาหาติ โยชนาฯ

‘‘วิปสฺสนา …เป.… ทฏฺฐพฺโพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ ตสฺสา อิธ ปฏิกฺเขปตา อตฺถิฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เกจิ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา นิยาเมตีติ วทนฺตี’’ติ? นยิทเมวํฯ อิธาปีติ อิธ ปาทกชฺฌานนิยาเมปิ วิปสฺสนานิยาโม น ปฏิกฺขิตฺโตติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘สาธารณตฺตา’’ติฯ ‘‘อิธ ปนา’’ติ อิมินาปิ ปฐมตฺเถรวาโท สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วิปสฺสนานิยาโม วิสุํ คหิโตติ? วาทตฺตยาวิธุรตาทสฺสนตฺถํฯ อญฺเญ จาจริยวาทาติ สมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสยวาทาฯ

‘‘อารุปฺเป ติกจตุกฺกชฺฌานํ…เป.… น โลกิย’’นฺติ อิทํ เถรวาเท อาคตํ โปราณฏฺฐกถายํ ตนฺติํ กตฺวา ฐปิตนฺติ อฏฺฐสาลินิยํ สงฺคเหตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยนฺติ อธิปฺปาโย’’ติฯ เยสูติ ปจฺฉิมชฺฌานวชฺชานิ สนฺธาย วทติฯ ตตฺถ หิ อรูปุปฺปตฺติยํ สํสโย, น อิตรสฺมิํฯ ‘‘จตุกฺกปญฺจกชฺฌาน’’นฺติ วุตฺเต อวิเสสโต สาสวานาสวํ อเปกฺขียติ, นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณวจเนเนตฺถ สาสวโต อวจฺฉินฺทนตฺถํ ‘‘ตญฺจ โลกุตฺตร’’นฺติ วตฺวา นิวตฺติตธมฺมทสฺสนตฺถํ ‘‘น โลกิย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมุทายญฺจ…เป.… อาหา’’ติฯ อิตรถา พฺยภิจาราภาวโต ‘‘โลกุตฺตร’’นฺติ วิเสสนํ นิรตฺถกํ สิยาฯ ตโย มคฺคาติ ทุติยมคฺคาทโยฯ ตชฺฌานิกนฺติ ติกจตุกฺกชฺฌานิกํ โสตาปตฺติผลาทิํฯ อญฺญฌานิกาปีติ ติกจตุกฺกชฺฌานโต อญฺญฌานิกาปิ จตุกฺกชฺฌานิกาปิ มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติฯ ปิ-สทฺเทน ตชฺฌานิกาปิ ติกจตุกฺกชฺฌานิกาติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ จตุโวการภเวปิ ปญฺจโวการภเว วิย มคฺคสฺส ติกจตุกฺกชฺฌานิกภาเว เกนสฺส ฌานงฺคาทินิยาโมติ อาห ‘‘ฌานงฺคาทินิยามิกา ปุพฺพาภิสงฺขารสมาปตฺตี’’ติฯ ปุพฺพาภิสงฺขารสมาปตฺตีติ จ ปาทกภูตา อตฺตนา อติกฺกนฺตธมฺมวิราคภาเวน วิปสฺสนาย ปุพฺพาภิสงฺขารการี อรูปสมาปตฺติ, ผลสมาปตฺติ วาฯ เตนาห ‘‘ปาทก’’นฺติฯ น สมฺมสิตพฺพาติ น สมฺมสิตพฺพา สมาปตฺติ ฌานงฺคาทินิยามิกา สมฺมสิตพฺพานํ ติกจตุกฺกชฺฌานานํ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต, อิตรตฺถ จ วิเสสาภาวโตฯ ผลสฺสปีติ จตุตฺถปญฺจมชฺฌานิกผลสฺสปิฯ

ทุกฺขญาณาทีนนฺติ ทุกฺขสมุทยญาณานํฯ

ตํตํกุสลารมฺมณารมฺมณตฺตาติ กามาวจราทีสุ เยน เยน กุสเลน สทฺธิํ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส ตสฺส กุสลสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ ตํตํกุสลารมฺมณารมฺมณา , ตพฺภาวโตฯ ตํตํวิรมิตพฺพาทิอารมฺมณตฺตาติ วิสํวาทนวตฺถุอาทิอารมฺมณตฺตาฯ วีติกฺกมิตพฺพโต เอว หิ วิรตีติฯ ‘‘องฺคาน’’นฺติ อิทํ ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีน’’นฺติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺพํ อวยเวน วินา สมุทายาภาวโตฯ วิเสสปจฺจโยติ ภินฺนสีลสฺส, อปริสุทฺธสีลสฺส วา สมฺมปฺปธานาสมฺภวโต สมาธานสฺส วิย วายามสฺส สีลํ วิเสสปจฺจโยฯ อยญฺจ อตฺโถ ยทิปิ ปุริมสิทฺธสีลวเสน ยุตฺโต, สหชาตวเสนาปิ ปน ลพฺภเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺปยุตฺตสฺสาปี’’ติ อาหฯ สหชเมว เจตฺถ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘สมฺปยุตฺตสฺเสว จา’’ติอาทิฯ สมฺโมโส ปมาโท, ตปฺปฏิปกฺโข อสมฺโมโส อปฺปมาโท, โส จิตฺตสฺส อารกฺขาติ อาห ‘‘เจตโส รกฺขิตตา’’ติฯ

สีลกฺขนฺโธ จาติ จ-สทฺเทน สมาธิกฺขนฺโธ จฯ ขนฺติปฺปธานตฺตา สีลสฺส อโทสสาธนตา, นีวรณเชฏฺฐกสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต สมาธิสฺส อโลภสาธนตา ทฏฺฐพฺพาฯ สาสนนฺติ ปฏิเวธสาสนํ, ‘‘สาสนพฺรหฺมจริย’’นฺติ จ วทนฺติฯ

มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[206-214] ‘‘ปริญฺเญยฺยภาวรหิเต เอกนฺตปหาตพฺเพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตณฺหายปิ จกฺขาทีนํ วิย ตณฺหาวตฺถุตาวจเนน ปริญฺเญยฺยตา วุตฺตาฯ ยถาห ‘‘รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203)ฯ ตปฺปฏิพทฺธสํกิเลสปฺปหานวเสน สมติกฺกมิตพฺพตา หิ ปริญฺเญยฺยตาฯ เอกนฺตปหาตพฺพตา จ น ตณฺหาย เอว, อถ โข อวเสสานํ สํกิเลสธมฺมานมฺปิฯ