2. สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[203] มโน วิยาติ มโน-สทฺทสฺส วิยฯ อิก-สทฺเทนาติ ‘‘โปโนภวิกา’’ติ เอตฺถ อิก-สทฺเทนฯ คมิยตฺถตฺตาติ ญาปิตตฺถตฺตาฯ กรณสีลตา หิ อิธ สีลตฺโถ, โส จ อิก-สทฺเทน วุจฺจตีติ กิริยาวาจกสฺส กรณสทฺทสฺส อทสฺสนํ อปฺปโยโคฯ วุตฺตตฺถานญฺหิ อปฺปโยโคฯ สติ ปจฺจยนฺตรสมวาเย ปุนพฺภวสฺส ทายิกา, ตทภาเว อทายิกาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อทายิกาปิ ปุนพฺภวํ เทติจฺเจวา’’ติ ตํสภาวานติวตฺตนโตฯ เตเนวาห ‘‘สมานสภาวตฺตา, ตทานุภาวตฺตา จา’’ติฯ ตตฺถ สภาโว ตณฺหายนํฯ อานุภาโว ปจฺจยสมวาเย ผลนิปฺผาทนสมตฺถตาฯ อิตเรสูติ อวสิฏฺฐกิเลสาทีสุฯ ปวตฺติวิปากทายิโน กมฺมสฺส สหายภูตา ตณฺหา ‘‘อุปธิเวปกฺกา’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อุปธิมฺหิ ยถานิพฺพตฺเต’’ติอาทิฯ ยถานิพฺพตฺเตติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตปฺปกาเรฯ นนฺทนํ สํอุปฺปิลาวนํ อภิตสฺสนํฯ รญฺชนํ วตฺถสฺส วิย รงฺคชาเตน จิตฺตสฺส วิปริณามนํ, รมาปนํ วาฯ ราคสมฺพนฺเธนาติ ราคปทสมฺพนฺเธน ‘‘อุปฺปนฺนสฺสา’’ติ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํฯ รูปารูปภวราโค วิสุํ วกฺขตีติ เอตฺถ วกฺขติ-กิริยาปทํ กมฺมตฺเถ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สวตฺถุกํ จกฺขุ’’นฺติ อิมินา สกลํ จกฺขุทสกมาห, ทุติเยน สสมฺภารจกฺขุํฯ ฉิทฺทนฺติ กณฺณสฺส ฉิทฺทปเทสํฯ กณฺณพทฺธนฺติ กณฺณปาฬิฯ วณฺณสณฺฐานโต รตฺตกมฺพลปฏลํ วิย, กิจฺจโต มุทุสินิทฺธมธุรรสทํ มญฺญนฺติฯ สามญฺเญน คหิตาติ วิสเยน อวิเสเสตฺวา คหิตาฯ วิสยวิสิฏฺฐาติ จกฺขาทิวิสยวิสิฏฺฐาฯ เอตฺถ อุปฺปชฺชตีติ สมุทายาวยเวหิ วิย สามญฺญวิเสเสหิ น นานตฺตโวหาโร น โหติ ยถา ‘‘รุกฺโข สิํสปา’’ติฯ น หิ สพฺโพ รุกฺโข สิํสปาฯ ตสฺมา กิริยาเภทสพฺภาวโต ‘‘สยานา ภุญฺชนฺติ สธนา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘อุปฺปชฺชมานา’’ติ เอตฺถ กิริยาย ลกฺขณตา, อิตรตฺถ ลกฺขิตพฺพตา จ วุตฺตาฯ ยทิ อุปฺปชฺชมานา โหตีติ อนิจฺฉิตตฺตา สาสงฺกํ อุปฺปาทกิริยาย อตฺถิภาวมาหฯ เตน อุปฺปาเท สตีติ อยเมตสฺส อตฺโถติ ‘‘อุปฺปชฺชมานา’’ติ เอตฺถ อุปฺปาโท เหตุภาเวน วุตฺโต, อิตโร จ ตสฺส ผลภาเวนาติ อาห ‘‘โส หิ เตน อุปโยชิโต วิย โหตี’’ติฯ อุปฺปชฺชมานาติ วา ตณฺหาย ตตฺถ อุปฺปชฺชนสีลตา อุปฺปชฺชนสภาโว, อุปฺปชฺชนสมตฺถตา วา วุตฺตาฯ ตตฺเถว จสฺสา อุปฺปชฺชนสีลตา สกฺกายโต อญฺญสฺมิํ วิสเย ปวตฺติยา อภาวโต, สมตฺถตา ปจฺจยสมวาเยน, อญฺญถา อสมตฺถตา, ยโต กทาจิ น อุปฺปชฺชติฯ นิวิสมานา นิวิสตีติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[204] ตณฺหาย วิรชฺชนํ หลิทฺทิราคสฺส วิย ปลุชฺชนนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ขยคมนวเสนา’’ติฯ วิจฺฉินฺนํ นิรุชฺฌนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปวตฺติคมนวเสนา’’ติฯ จชนํ ฉฑฺฑนํ, หาปนํ วาติ อาห ‘‘อนเปกฺขตาย จชนวเสน, หานิวเสน จา’’ติฯ

ตทปฺปวตฺติ วิยาติ ตสฺสา ติตฺตอลาพุวลฺลิยา อปฺปวตฺติ วิยฯ อปฺปวตฺติเหตุภูตมฺปิ นิพฺพานํ ตณฺหาย อปฺปวตฺติ วิย คยฺหตีติ อาห ‘‘ตทปฺปวตฺติ วิยา’’ติ ยถา ‘‘ราคกฺขโย’’ติ (สํ. นิ. 4.315, 330)ฯ อปฺปวตฺติภูตนฺติ ตณฺหาย อปฺปวตฺติยา ปตฺตํ, ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธายปิ ตณฺหาย ปิยรูปสาตรูเปสุ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ยสฺมา มคฺโค, นิพฺพานญฺจ ตณฺหาย สมุจฺเฉทสาธนํ, ตสฺมา ‘‘ปุริมา วา อุปมา’’ติอาทินา อุปมาทฺวยํ อุภยตฺถ ยถากฺกมํ โยชิตํ, อุภยฏฺฐานิยํ ปน อุภยตฺถาปิ ลพฺภเตวฯ

นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[205] ติตฺถิเยหิ กปฺปิตสฺส มคฺคสฺส ปกติปุริสนฺตรญาณาทิกสฺสฯ อริยํ ลภาเปตีติ อริยํ สามญฺญผลํ ลภาเปติฯ

ตพฺพิปกฺขวิรติสภาวาติ ตสฺสา สมฺมาวาจาย วิปกฺขโต มิจฺฉาวาจาย วิรติสภาวาฯ เภทกรมิจฺฉาวาจา ปิสุณวาจา, สพฺพาปิ วา มิจฺฉาวาจา วิสํวาทนาทิวเสน เภทกรีติ อาห ‘‘เภทกรมิจฺฉาวาจาปหาเนนา’’ติฯ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย หิ ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ มุสาวาทาทีนํ ปฏิปกฺขภูตา สินิทฺธภาเวน ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจา ตปฺปจฺจยสุภาสิตสมฺปฏิคฺคาหเก ชเน, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปริคฺคณฺหนฺตี ปวตฺตตีติ ปริคฺคหลกฺขณาฯ เตนาห ‘‘ชเน, สมฺปยุตฺเต จ ปริคฺคณฺหนกิจฺจวตี’’ติฯ จีวรกมฺมาทิโก ตาทิโส ปโยโคฯ กาตพฺพํ จีวรรชนาทิกํฯ นิรวชฺชสมุฏฺฐาปนกิจฺจวาติ นิรวชฺชสฺส กตฺตพฺพสฺส, นิรวชฺชากาเรน วา สมุฏฺฐาปนกิจฺจวาฯ