เมนู

การณตฺโถติ มูลตฺโถฯ มูลญฺหิ ‘‘อาที’’ติ วุจฺจติ ‘‘โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.369)ฯ เตนาห ‘‘สนฺธิพนฺธนจฺเฉทมูลกนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

ผลกิริยาคพฺภา อีทิสี เหตุกิริยาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนฺโตคธา’’ติฯ พฺยสนสฺส หิ อาปาทเกหิ อาปาทนํ อาปาเทตพฺพอาปตฺติยา สเหว สิชฺฌตีติฯ

โสกนิทฺเทสวณฺณนา

[194] สุขํ หิโนติ ปวตฺตติ เอเตนาติ สุขการณํ หิตํฯ โภคพฺยสนาทิปทตฺถวิเสสนฺติ โภคพฺยสนํ, สีลพฺยสนนฺติ เอวํ โภคสีลปทานํ วเสน อตฺถวิเสสํฯ สมาสวิเสสนฺติ ‘‘โรโคเยว พฺยสนํ, ทิฏฺฐิ เอว พฺยสน’’นฺติ สมานาธิกรณวเสน สมาสวิเสสํฯ อนฺนปานวตฺถยานาทิ ปริภุญฺชิตพฺพโต โภโคติ อธิปฺเปโต, โส จ ธมฺมสมูหภาเวนฯ ตพฺพินาสาติ ญาติโภคพฺยสนานิ วุตฺตานีติ เต วิการภาเวน ปญฺญาเปตพฺพตฺตา ปณฺณตฺติมตฺตาฯ ปรินิปฺผนฺนํ นาม ขนฺธปญฺจกํฯ อตํสภาวตฺตา ปณฺณตฺติ อปรินิปฺผนฺนา, อนิปฺผนฺนา จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อปรินิปฺผนฺนตํ สนฺธาย อนิปฺผนฺนานีติ อาหา’’ติฯ น หิ ปณฺณตฺติ เกนจิ นิปฺผาทียติฯ อญฺญตฺถาปิ อปรินิปฺผนฺเน อนิปฺผนฺนโวหาโร อาคโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปรินิปฺผนฺนตํเยวา’’ติอาทิมาหฯ กามญฺเจตฺถ อปรินิปฺผนฺนํ ‘‘อนิปฺผนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘นิปฺผนฺน’’นฺติ ปน น ปรินิปฺผนฺนเมว วุจฺจติ, นาปิ สพฺโพ สภาวธมฺโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธวิภงฺเค จา’’ติอาทิมาหฯ นิปฺผนฺนตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ อนิปฺผนฺนตา สภาวธมฺมตฺเตปิ เกนจิ น นิปฺผาทียตีติ กตฺวาฯ

สงฺกุจิตํ จินฺตนนฺติ ปีติโสมนสฺสปฏิปกฺขโต, โทสสมฺปโยคโต จ อารมฺมเณ อนภิรติปฺปวตฺติมาหฯ อนฺโต อตฺตโน นิสฺสยสฺส นิทฺทหนวเสน วา ฌานํ จินฺตนํ อนฺโตนิชฺฌานํฯ สติปิ อนุโสจนภาเว อตฺตโน กตากตกุสลากุสลวิสโย มโนวิเลขภูโต วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจํ, ยถาวุตฺตอนฺโตนิชฺฌานํ โสโกติ อุภินฺนํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

‘‘มโนทฺวารชวนกฺขเณ’’ติ ปริพฺยตฺตมนฺโตนิชฺฌานํ สนฺธายาห, อิตรํ ปน ปญฺจทฺวารชวเนสุปิ ลพฺภเตวฯ เตนาห ‘‘กายวิญฺญาณาที’’ติอาทิฯ

โทมนสฺสสฺสาติ อโสจนาการสฺส โทมนสฺสสฺส, โสจนาการสฺสาปิ วา นานาวีถิกสฺสฯ ตมฺปิ หิ ทุกฺขเมวาติฯ อญฺญถาติ มโนทฺวารชวเน เอว คหิเตฯ ตตฺถาติ กายวตฺถุกมโนทฺวาริเกสุฯ

ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนา

[195] อาเทวนสทฺทํ กตฺวาติ อาเทวิตฺวา, วิลปิตฺวาติ อตฺโถฯ ปุคฺคลสฺส สมฺภมภาโวติ ยสฺส สตฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อนวฏฺฐานภาโวฯ สมฺภมํ วา อพฺภนฺตรคตํ ตสฺส ปจฺจุปฏฺฐาเปติ ปากฏภาวกรเณนาติ สมฺภมปจฺจุปฏฺฐาโน

มุฏฺฐีหิ โปถนาทีนิ มุฏฺฐิโปถนาทีนิ

เยน โทมนสฺเสนฯ ปุพฺเพ วุตฺตทุกฺขโตติ ‘‘อตฺตโน ขนฺธํ มุฏฺฐีหิ โปเถตี’’ติอาทินา วุตฺตทุกฺขโตฯ ตํนิทานนฺติ ปริเทวนิทานํฯ

ทุกฺขโทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนา

[196-7] กายทุกฺขาภิภูตสฺส ปติการาภิลาสาย ตาทิสทุกฺขาวหปโยคกาลาทีสุ กายิกทุกฺขสฺส ตทุปนิสฺสยตา เวทิตพฺพาฯ เอเตน ทุกฺเขนาติ อนาถตาหตฺถปาทจฺเฉทนาทิทุกฺเขนฯ

อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนา

[198] ทุกฺขฏฺฐานนิสชฺชาทีนิ ทุกฺขฏฺฐานาทีนิฯ โทมนสฺสสฺส วตฺถุ โหติ อุปายาโสติ สมฺพนฺโธฯ

อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา

[199] อญฺญสาเปกฺขสทฺโท อสมตฺถสมาโสติ ตํ ทสฺเสติ ‘‘เยน สมาโส, น ตสฺสายํ ปฏิเสธโก อ-กาโร’’ติฯ

ปจฺฉิมทฺวยนฺติ ‘‘สโมธานํ มิสฺสีภาโว’’ติ อิทํ ปททฺวยํฯ ตทตฺถวเสนาติ สโมธานตฺถสฺส, มิสฺสีภาวตฺถสฺส จ วเสน สงฺขาเรสุ ลพฺภติฯ อาคเตหิ จ เตหิ สงฺขาเรหิ ปุคฺคลสฺส สํโยโค โหตีติ โยชนาฯ

ตํคหณมตฺตนฺติ อาปาถคตารมฺมณคฺคหณมตฺตํฯ