เมนู

อิธ ปเนเตสุ เอเกเกเนว ปเทน อวิภาคโต สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวาฯ อุภยตฺถาติ ปุริมปจฺฉิมนเยสุ ภาวนิทฺเทโสว ยุตฺโตฯ อนภิหิเต วิภตฺติวิธานํ, นาภิหิเตติฯ ปากฏา นิพฺพตฺตีติ อภิพฺยตฺตา นิพฺพตฺติฯ

ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนนฺติ เอกโวการภเว รูปายตนธมฺมายตนวเสน ทฺวินฺนํ, จตุโวการภเว มนายตนธมฺมายตนวเสน ทฺวินฺนํฯ เสเสติ ปญฺจโวการภเวฯ ปญฺจนฺนนฺติ จกฺขุโสตมโนรูปธมฺมายตนวเสน ปญฺจนฺนํฯ ตานิ หิ รูปภเว ปญฺจโวกาเร อุปปตฺติกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติฯ กามธาตุยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานนฺติ โยชนาฯ วิกลาวิกลินฺทฺริยานนฺติ อปริปุณฺณปริปุณฺณายตนานํ สตฺตานํฯ อินฺทฺริยวเสเนว หิ อายตนานํ เวกลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํฯ ตตฺถ วิกลินฺทฺริยสฺส สตฺตนฺนํ นวนฺนํ ทสนฺนํ ปุนปิ ทสนฺนํ, อิตรสฺส เอกาทสนฺนํ อายตนานํ วเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ สตฺตนฺนนฺติ กายมโนรูปคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺมายตนวเสน สตฺตนฺนํฯ คพฺภเสยฺยกญฺหิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ นวนฺนนฺติ จกฺขุโสตสทฺทายตนวชฺชานํ นวนฺนํฯ อนฺธพธิรวเสน หิทํ วุตฺตํฯ ทสนฺนนฺติ จกฺขุสทฺทวชฺชานํฯ ปุน ทสนฺนนฺติ โสตสทฺทวชฺชานํฯ อนฺธวเสน, พธิรวเสน เจตํ ทฺวยํ วุตฺตํฯ เอกาทสนฺนนฺติ สทฺทวชฺชานํฯ

ตํทุกฺขภาโวติ ปริยายทุกฺขภาโวฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตินิวารเณนาติ อุปฺปลปทุมาทีสุ อุปฺปตฺติปฏิกฺเขเปน อภาวกถเนนฯ ทุกฺขุปฺปตฺติการเณติ ทุกฺขุปฺปตฺติยา เหตุภูเต ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเนฯ

มรณนิทฺเทสวณฺณนา

[193] ขนฺธเภทสฺสาติ ขนฺธวินาสสฺสฯ โสติ ขนฺธเภโทฯ ปพนฺธสมุจฺเฉโทติ ปพนฺธสฺส อจฺจนฺตสมุจฺเฉโทฯ ตพฺภาวโตติ สมฺมุติมรณภาวโตฯ ตเทกเทสภาวโตติ ตทวยวภาวโตฯ ตสฺเสว นามนฺติ อสมฺโมหตฺถํ วุตฺตํ สพฺพสฺสาปิ เอกกมฺมนิพฺพตฺตชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉทภาวโตฯ สมฺมุติมรณเมว หิ ชาติกฺขยมรณํ, ตํ ปน ชาติกฺขยมรณํ อุปกฺกมมรณํ, สรสมรณนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ สรสมรณมฺปิ อายุกฺขยมรณํ, ปุญฺญกฺขยมรณนฺติ ทุวิธํฯ เอวเมเตสํ ตเทกเทสตา เวทิตพฺพาฯ ยญฺเจตฺถ อุปกฺกมมรณํ, ตํ อกาลมรณํฯ สรสมรณํ กาลมรณํฯ มรเณน สตฺตา ยถาลทฺธอตฺตภาเวน วิยุชฺชนฺตีติ อาห ‘‘สมฺปตฺติภวกฺขนฺเธหิ วิโยเชตี’’ติฯ

การณตฺโถติ มูลตฺโถฯ มูลญฺหิ ‘‘อาที’’ติ วุจฺจติ ‘‘โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.369)ฯ เตนาห ‘‘สนฺธิพนฺธนจฺเฉทมูลกนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

ผลกิริยาคพฺภา อีทิสี เหตุกิริยาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนฺโตคธา’’ติฯ พฺยสนสฺส หิ อาปาทเกหิ อาปาทนํ อาปาเทตพฺพอาปตฺติยา สเหว สิชฺฌตีติฯ

โสกนิทฺเทสวณฺณนา

[194] สุขํ หิโนติ ปวตฺตติ เอเตนาติ สุขการณํ หิตํฯ โภคพฺยสนาทิปทตฺถวิเสสนฺติ โภคพฺยสนํ, สีลพฺยสนนฺติ เอวํ โภคสีลปทานํ วเสน อตฺถวิเสสํฯ สมาสวิเสสนฺติ ‘‘โรโคเยว พฺยสนํ, ทิฏฺฐิ เอว พฺยสน’’นฺติ สมานาธิกรณวเสน สมาสวิเสสํฯ อนฺนปานวตฺถยานาทิ ปริภุญฺชิตพฺพโต โภโคติ อธิปฺเปโต, โส จ ธมฺมสมูหภาเวนฯ ตพฺพินาสาติ ญาติโภคพฺยสนานิ วุตฺตานีติ เต วิการภาเวน ปญฺญาเปตพฺพตฺตา ปณฺณตฺติมตฺตาฯ ปรินิปฺผนฺนํ นาม ขนฺธปญฺจกํฯ อตํสภาวตฺตา ปณฺณตฺติ อปรินิปฺผนฺนา, อนิปฺผนฺนา จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อปรินิปฺผนฺนตํ สนฺธาย อนิปฺผนฺนานีติ อาหา’’ติฯ น หิ ปณฺณตฺติ เกนจิ นิปฺผาทียติฯ อญฺญตฺถาปิ อปรินิปฺผนฺเน อนิปฺผนฺนโวหาโร อาคโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปรินิปฺผนฺนตํเยวา’’ติอาทิมาหฯ กามญฺเจตฺถ อปรินิปฺผนฺนํ ‘‘อนิปฺผนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘นิปฺผนฺน’’นฺติ ปน น ปรินิปฺผนฺนเมว วุจฺจติ, นาปิ สพฺโพ สภาวธมฺโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธวิภงฺเค จา’’ติอาทิมาหฯ นิปฺผนฺนตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ อนิปฺผนฺนตา สภาวธมฺมตฺเตปิ เกนจิ น นิปฺผาทียตีติ กตฺวาฯ

สงฺกุจิตํ จินฺตนนฺติ ปีติโสมนสฺสปฏิปกฺขโต, โทสสมฺปโยคโต จ อารมฺมเณ อนภิรติปฺปวตฺติมาหฯ อนฺโต อตฺตโน นิสฺสยสฺส นิทฺทหนวเสน วา ฌานํ จินฺตนํ อนฺโตนิชฺฌานํฯ สติปิ อนุโสจนภาเว อตฺตโน กตากตกุสลากุสลวิสโย มโนวิเลขภูโต วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจํ, ยถาวุตฺตอนฺโตนิชฺฌานํ โสโกติ อุภินฺนํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

‘‘มโนทฺวารชวนกฺขเณ’’ติ ปริพฺยตฺตมนฺโตนิชฺฌานํ สนฺธายาห, อิตรํ ปน ปญฺจทฺวารชวเนสุปิ ลพฺภเตวฯ เตนาห ‘‘กายวิญฺญาณาที’’ติอาทิฯ