เมนู

กสฺส ปน โส ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘สรีรฏฺฐกอุตุสฺสา’’ติ ปจฺจยภาเวนาติ จ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ เตน หิ การณภูเตน สุขทุกฺขโผฏฺฐพฺพานํ ยถาวุตฺตสมตฺถตา โหตีติฯ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘ยถาพลํ สรีเรกเทสสกลสรีร’’นฺติ อิทํ อนุกฑฺฒติฯ เอวนฺติ อตฺตโน ผลูปจารสิทฺเธน ผรณปฺปกาเรนฯ เอเตสนฺติ สุขาทีนํฯ ‘‘โอฬาริกปฺปวตฺติ เอว วา ผรณ’’นฺติ อิมินา นิรุปจารํ เอเตสํ ผรณฏฺฐํ ทสฺเสติฯ อุภยวโตติ สุขทุกฺขวโต, โสมนสฺสโทมนสฺสวโต จ, ผรณาผรณฏฺฐานวโต วาฯ

[181] เอตฺถ วุตฺตํ สงฺกปฺปนฺติ เอตสฺมิํ ‘‘สงฺกปฺโป กาโม’’ติอาทิเก (มหานิ. 1; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 8) นิทฺเทสปเทเส วุตฺตํ สงฺกปฺปํฯ ตตฺถ หิ กิเลสกาโมว ‘‘สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 6.63; กถา. 513) วิยฯ วตฺถุกามสฺส ตถา ตถา สงฺกปฺปนโต ปริกปฺปนโต ‘‘สงฺกปฺโป’’ติ วุตฺโต, น วิตกฺโกติ อยเมตฺถ อตฺโถ วุตฺโตฯ ฏีกายํ ปน วิตกฺกวเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺราปิ ปุริโม เอวตฺโถ อธิปฺเปโตติ เจ, สมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท นิรตฺถโก สิยา, ‘‘กิเลสสนฺถวสมฺภวโต’’ติ จ น วตฺตพฺพํ สิยา, ปรโต จ ‘‘พฺยาปาทวจเนน พฺยาปาทวิตกฺกํ ทสฺเสตี’’ติ วกฺขติฯ กิเลสกาโม วิภตฺโต กิเลสสมฺปยุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ กามปฏิพทฺธาติ เอตฺถ กาม-สทฺเทน วตฺถุกามาปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[182] อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนติ สตฺเตสุ, สงฺขาเรสูติ อุภยตฺถ อุปฺปนฺโน, สตฺตากาโร, สงฺขารากาโรติ วา อารมฺมณสฺส อุภยาการคฺคหณวเสน อุปฺปนฺโนฯ กมฺมปถวิเสโส, กมฺมปถวินาสโก จ กมฺมปถเภโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิชฺฌาสํโยเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา วิหิํสาย วิหิํสาวิตกฺกํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ วิหิํสายาติ จ วิหิํสาวจเนนาติ อตฺโถฯ ยถาสมฺภวํ ปาณาติปาตาทิวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานมุสาวาทเปสุญฺญผรุสวาจาสมฺผปฺปลาเป สงฺคณฺหาติฯ สพฺพ…เป.… สงฺคาหเกหิ กามเนกฺขมฺมธาตูหิฯ ทฺเว ทฺเวติ พฺยาปาทวิหิํสาธาตุโย, อพฺยาปาทอวิหิํสาธาตุโย จฯ ‘‘เอตฺถาติ ปนา’’ติอาทินา สํกิเลสโวทานานํ สงฺกรภาวสฺส อนิฏฺฐาปชฺชนสฺส จ ทสฺสเนน ปุริมํเยว อตฺถํ พฺยติเรกมุเขน สมฺปาเทติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[183] อาเวณิกตฺโถ อติสยตฺโถ จ วิเสสสทฺโท โหตีติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุคฺคลนฺตราสาธารณํ, นีลาทิสพฺพรูปสาธารณญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ อสาธารณการเณนาปิ หิ นิทฺเทโส โหติ ยถา ‘‘เภริสทฺโท, ยวงฺกุโร’’ติฯ อติสยการเณนปิ ยถา ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (กถา. 355; ปฏิ. ม. 2.44)ฯ ธาตุอตฺโถ เอวาติ ‘‘ธาตุ’’อิติ อิมสฺส ธาตุสทฺทสฺเสว อตฺโถฯ ธาตุวจนีโย หิ อตฺโถ อุปสคฺเคน โชตียติฯ

ปุริเมน อสทิโส วิธานธารณตฺถานํ ปากโฏ เภโทติฯ วิสภาคลกฺขณา วิสทิสสภาวา อวยวา ภาคา, เตสุฯ

ยถาสมฺภวนฺติ กิริยามโนธาตุ อุปนิสฺสยโกฏิยา, วิปากมโนธาตุ วิปากมโนวิญฺญาณสฺส อนนฺตราทินาปิ, อิตรสฺส สพฺพาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยาวฯ ธมฺมธาตุ ปน เวทนาทิกา สหชาตา สหชาตาทินา, อสหชาตา อนนฺตราทินา, อุปนิสฺสเยน อารมฺมณาทินา จ มโนวิญฺญาณสฺส ปจฺจโยติ เอวํ มโนธาตุธมฺมธาตูนํ มโนวิญฺญาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ ทฺวารภูตมโนปิ สุตฺเต ‘‘มโนธาตู’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทฺวารภูตมโนวเสน วา’’ติฯ ตสฺสา มโนธาตุยา มโนวิญฺญาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ

ปุริมนเยนาติ วิเสสนํ ทุติยนยสฺส หีนตฺติกวเสเนว วิภตฺตตฺตาฯ นานาธาตูนญฺจ จกฺขุธาตุอาทีนนฺติ สมฺพนฺโธฯ

น หิ ทฺเว มโนวิญฺญาณธาตุโย สนฺติ อฏฺฐารสธาตุวิภาคทสฺสเนติ อธิปฺปาโยฯ ขนฺธายตนธาตินฺทฺริยานํเยว วเสน สงฺเขปาทิวิภาคทสฺสนํ เตสํ พหุลํ ปริญฺเญยฺยธมฺมสงฺคณฺหนโตฯ สจฺจเทสนา ปน อติสํขิตฺตภาวโตเยเวตฺถ พหิกตาฯ

นิชฺชีวสฺสาติอาทิ วิเสสโต สตฺตสุญฺญตาทีปนตฺถา ธาตุเทสนาติ กตฺวา วุตฺตํฯ

ปุริมนโย อญฺเญสมฺปิ กมวุตฺตีนํ ธาตูนํ สมฺภวตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺโตติ ‘‘มโนธาตุเยว วา’’ติอาทินา ทุติยนโย วุตฺโตฯ ตตฺถ อวิชฺชมาเนปิ ปุเรจรานุจรภาเวติ ปุเรจรานุจราภิสนฺธิยา อภาเวปิ เกวลํ อนนฺตรปุพฺพกาลอนนฺตราปรกาลตาย มโนธาตุ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺฐพฺพาติ วุตฺตาฯ

‘‘อญฺญํ อคฺคเหตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถตายา’’ติ เอเตน วิญฺญาณสฺส เอกนฺตสารมฺมณตาทสฺสเนน ‘‘อารมฺมเณน วินา สยเมว นีลาทิอาภาสํ จิตฺตํ ปวตฺตตี’’ติ เอวํ ปวตฺติตํ วิญฺญาณวาทํ ปฏิเสเธติฯ

[184] เอกนานาสนฺตานคตานนฺติ เอกสนฺตานคตานํ อภินฺนสนฺตานคตานํ ทฺวารานํ, นานาสนฺตานคตานํ ภินฺนสนฺตานคตานํ อารมฺมณานนฺติ โยชนาฯ เอกนานาชาติกตฺตาติ จกฺขาทิเอเกกชาติกตฺตา ทฺวารานํ, นีลาทิอเนกชาติกตฺตา อารมฺมณานํฯ

จกฺขาทิ เอกมฺปิ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปาทิ ปน อเนกเมว สํหตนฺติ อิมสฺส วา อตฺถวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ จกฺขุรูปาทีสุ วจนเภโท กโตฯ กิํ ปน การณํ จกฺขาทิ เอกมฺปิ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปาทิ ปน อเนกเมวาติ? ปจฺจยภาววิเสสโตฯ จกฺขุ หิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺตํ อตฺถิภาเวเนว โหติ ตสฺมิํ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ อภาวโต, ยโต ตํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิสฺส ปจฺจโย โหตีติ วุจฺจตีติฯ ตํนิสฺสยตา จสฺส น เอกเทเสน อลฺลียนวเสน อิจฺฉิตพฺพา อรูปภาวโต, อถ โข ครุราชาทีสุ สิสฺสราชปุริสาทีนํ วิย ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตายฯ อิตเร จ ปจฺจยา เตน เตน วิเสเสน เวทิตพฺพาฯ สฺวายํ ปจฺจยภาโว น เอกสฺมิํ น สมฺภวตีติ เอกมฺปิ จกฺขุ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส กโตฯ

รูปํ ปน ยทิปิ จกฺขุ วิย ปุเรชาตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนํ หุตฺวา วิชฺชมานกฺขเณเยว อุปการกตฺตา, ตถาปิ อเนกเมว สํหตํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ อารมฺมณภาวโตฯ

ยญฺหิ ปจฺจยธมฺมํ สภาวภูตํ, ปริกปฺปิตาการมตฺตํ วา วิญฺญาณํ วิภาเวนฺตํ ปวตฺตติ, ตทญฺเญสญฺจ สติปิ ปจฺจยภาเว โส ตสฺส สารมฺมณสภาวโต ยํ กิญฺจิ อนาลมฺพิตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถสฺส โอลุพฺภ ปวตฺติการณตาย อาลมฺพนียโต อารมฺมณํ นามฯ ตสฺส ยสฺมา ยถา ยถา สภาวูปลทฺธิ วิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจยลาโภ, ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาณํ รูปํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ ตสฺส สภาวํ วิภาเวนฺตเมว ปวตฺตติฯ สา จสฺส อินฺทฺริยาธีนวุตฺติกสฺส อารมฺมณสภาวูปลทฺธิ น เอกทฺวิกลาปคตวณฺณวเสเนว โหติ, นาปิ กติปยกลาปวณฺณวเสน, อถ โข อาโภคานุรูปํ อาปาถคตวณฺณวเสนาติ อเนกเมว รูปํ สํหจฺจการิตาย วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘รูเป จา’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิสิฯ

ยํ ปน ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา, ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.1) วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ? ตมฺปิ ยาทิสํ รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, ตาทิสเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ กีทิสํ ปน ตนฺติ? สมุทิตนฺติ ปากโฏยมตฺโถฯ เอวญฺจ กตฺวา ยเทเก วทนฺติ ‘‘อายตนสลฺลกฺขณวเสน จกฺขุวิญฺญาณาทโย สลฺลกฺขณารมฺมณา, น ทพฺยสลฺลกฺขณวเสนา’’ติ, ตํ ยุตฺตเมว โหติฯ น เจตฺถ สมุทายารมฺมณตา อาสงฺกิตพฺพา สมุทายาโภคสฺเสว อภาวโต, สมุทิตา ปน วณฺณธมฺมา อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติฯ กถํ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถา สมุทิตา อารมฺมณา โหนฺติ, น หิ ปจฺเจกํ ทฏฺฐุํ อสกฺโกนฺตา อนฺธา สมุทิตา ปสฺสนฺตีติ? นยิทเมกนฺติกํ วิสุํ อสมตฺถานํ สิวิกาวหนาทีสุ สมตฺถตาย ทสฺสนโตฯ เกสาทีนญฺจ ยสฺมิํ ฐาเน ฐิตานํ ปจฺเจกํ วณฺณํ คเหตุํ น สกฺกา, ตสฺมิํเยว ฐาเน สมุทิตานํ ตํ คเหตุํ สกฺกาติ ภิยฺโยปิ เตสํ สํหจฺจการิตา ปริพฺยตฺตาฯ

เอเตน กิํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปรมาณุรูปํ อารมฺมณํ, อุทาหุ ตํสมุทาโยติอาทิกา โจทนา ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพาฯ ‘‘โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จา’’ติอาทีสุปิ อยเมว นโยฯ

เอวมฺปิ อตฺโถ ลพฺภตีติ ‘‘มโนธาตุยาปี’’ติ ปิ-สทฺเทน น เกวลํ ชวนปริโยสานา มโนวิญฺญาณธาตุเยว สมฺปิณฺฑียติ, อถ โข ตทารมฺมณภวงฺคสงฺขาตาปิ สมฺปิณฺฑียตีติ เอวมฺปิ อตฺโถ ลพฺภติ, สมฺภวตีติ อตฺโถฯ เอวํ สตีติ เอวํ อญฺญมโนธาตุปฺปวตฺติยา โอรํ ปวตฺตจิตฺตานํ มโนวิญฺญาณธาตุตาทสฺสเน สติฯ สติปิ มนโส สมฺภูตภาเว มโนธาตุยา มโนวิญฺญาณธาตุภาวปฺปสงฺโค น โหติเยว ตํสภาวสฺเสว มโนวิญฺญาณธาตุภาเวน นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ ‘‘ปญฺจวิญฺญาณธาตุมโนธาตู’’ติอาทินา ปากฏตรํ กโรติฯ ตพฺพิธุรสภาเวนาติ ปญฺจวิญฺญาณธาตูหิ วิสทิสสภาเวนฯ อุปฺปตฺติฏฺฐาเนน จาติ มโนธาตุกิริยมโนวิญฺญาณธาตุอาทีหิ ปริจฺฉินฺเนน อุปฺปชฺชนฏฺฐาเนน จฯ อิทานิ เอกตฺตคฺคหณํ วินาปิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปนีเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สามญฺญวเสนาติ สทิสตาวเสนฯ ตสฺสาติ ภวงฺคานนฺตรํ อุปฺปนฺนจิตฺตสฺสฯ อมโนวิญฺญาณธาตุภาวาสิทฺธิโตติ มโนธาตุภาวาสิทฺธิโตฯ น หิ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป.… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ อิทํ วจนํ ภวงฺคานนฺตรํ อุปฺปนฺนจิตฺตสฺส มโนธาตุภาวํ สาเธติฯ สิทฺเธ หิ มโนธาตุภาเว ตํ ตสฺส นิวตฺตกํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ มโนวิญฺญาณธาตุยา ปน อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตสฺส มโนวิญฺญาณธาตุภาวทีปกํ วจนํ ตาทิสาย มโนธาตุยาปิ มโนวิญฺญาณธาตุภาวเมว ทีเปยฺยาติ กถํ ตสฺสา นิวตฺตกํ สิยาติ อาห ‘‘น หิ ยํ โจทียติ, ตเทว ปริหาราย โหตี’’ติฯ

ยทิ เอวํ ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺส มโนวิญฺญาณธาตุภาวาปตฺติ เอวาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘มโนธาตุยาปี’’ติอาทิฯ ปญฺจวิญฺญาเณหิ มโนธาตูหิ จ วิสิฏฺโฐ สภาโว ปญฺจวิญฺญาณ…เป.… สภาโว, ตสฺส วเสนฯ จุติปฏิสนฺธิภวงฺคานนฺติ ตทารมฺมณมฺปิ ภวงฺคนฺโตคธํ กตฺวา วุตฺตํฯ ชวนาวสานานีติ วา ชวนารมฺมณตฺตา ตทารมฺมณมฺปิ คหิตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ฉทฺวาริกจิตฺเตหิ วา’’ติอาทิฯ

วิสุํ กาตุํ ยุตฺตนฺติ อาวชฺชนมฺปิ ยทิปิ รูปาทิวิสยํ โหติ, ชวนํ วิย อารมฺมณรสานุภวนํ ปน น โหตีติ เอทิเส ฐาเน วิสุํ กาตพฺพเมวฯ

มโน จาติ -สทฺโท ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ วิย น สมฺปิณฺฑนตฺโถ, อถ โข พฺยติเรกตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาติ ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ ‘‘ปญฺจปณฺณาส กามาวจรธมฺเม อารพฺภ รชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 150; 168) ปริตฺตารมฺมณาทิภาเว ทสฺสิยมาเน ‘‘จิตฺตุปฺปาทรูปวเสน ตํ ตํ สมุทายํ เอเกกํ ธมฺมํ กตฺวา’’ติอาทินา (วิภ. มูลฏี. 150) ตทตฺถสฺส ขนฺธวิภงฺควณฺณนาทีสุ วุตฺตนยตฺตาฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธาตุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สจฺจวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา