กิญฺจ ภิยฺโย – สงฺขตธมฺมารมฺมณํ วิปสฺสนาญาณํ อปิ อนุโลมญาณํ กิเลเส ตทงฺควเสน ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ สกฺโกติฯ ตถา สมฺมุติสจฺจารมฺมณํ ปฐมชฺฌานาทีสุ ญาณํ วิกฺขมฺภนวเสเนว กิเลเส ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสนฯ อิติ สงฺขตธมฺมารมฺมณสฺส, สมฺมุติสจฺจารมฺมณสฺส จ ญาณสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหาเน อสมตฺถภาวโต เตสํ สมุจฺเฉทปฺปหานกรสฺส อริยมคฺคญาณสฺส ตทุภยวิปรีตสภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, สา อสงฺขตา ธาตุฯ ตถา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อุทา. 73; อิติวุ. 43) อิทํ นิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต อตฺถิภาวโชตกํ วจนํ อวิปรีตตฺถํ ภควตา ภาสิตตฺตาฯ ยญฺหิ ภควตา ภาสิตํ, ตํ อวิปรีตตฺถํ ยถา ตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ธ. ป. 277-279; เถรคา. 676-678; เนตฺติ. 5), ตถา นิพฺพาน-สทฺโท กตฺถจิ วิสเย ยถาภูตปรมตฺถวิสโย อุปจารวุตฺติสพฺภาวโต เสยฺยถาปิ สีห-สทฺโทฯ อถ วา อตฺเถว ปรมตฺถโต อสงฺขตา ธาตุ อิตรตพฺพิปรีตวิมุตฺติสภาวตฺตา เสยฺยถาปิ ‘‘ปถวีธาตุ เวทนา จา’’ติ เอวมาทีหิ นเยหิ ยุตฺติโตปิ อสงฺขตาย ธาตุยา ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว เวทิตพฺโพฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[168] กิญฺจีติ กิญฺจิ อารมฺมณํฯ อาลมฺพนโตติ อารมฺมณกรณโตฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อายตนวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ธาตุวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[172] อภิธมฺเม จ อาคตาติ อิมสฺมิํ ธาตุวิภงฺเค อภิธมฺมภาชนียปญฺหปุจฺฉเกสุ, นิกฺเขปกณฺฑธมฺมหทยวิภงฺคาทีสุ จ เทสนารุฬฺหาฯ ยถา ปน สุตฺตนฺเต อภิธมฺเม จ อาคตา ขนฺธาทโย สุตฺตนฺเต เทสิตนิยาเมน ขนฺธวิภงฺคาทีสุ สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วิภตฺตา, เอวมิธาปิ จกฺขุธาตาทโย สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วิภชิตพฺพา สิยุํฯ ตตฺถ ขนฺธาทีนํ สพฺพสงฺคาหโก อภิธมฺมเทสนาวิสิฏฺโฐ สุตฺตนฺเต อาคโต อญฺโญ เทเสตพฺพากาโร นตฺถีติ เต รูปกฺขนฺธาทิวเสเนว สุตฺตนฺตภาชนีเย เทสิตา, ธาตูนํ ปน โส อตฺถีติ เต ติณฺณํ ธาตุฉกฺกานํ วเสน อิธ เทสิตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺเตสฺเวว…เป.… วิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺพา ธาตุโย ฉหิ ฉหิ ธาตูหิ สงฺขิปิตฺวา’’ติฯ

กถํ ปน ฉสุ ฉสุ ธาตูสุ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ สมวโรโธติ? สภาวนิสฺสยทฺวารารมฺมณสมฺปโยคสามญฺญโตฯ ตตฺถ ปฐมฉกฺเก ตาว ปถวีเตโชวาโยธาตุโย สภาวโต โผฏฺฐพฺพธาตุฯ อาโปธาตุอากาสธาตุโย ธมฺมธาตุเอกเทโสฯ วิญฺญาณธาตุ สตฺตวิญฺญาณธาตุโยฯ จตุธาตุคฺคหเณน เจตฺถ ตทายตฺตวุตฺติกา นิสฺสยาปเทเสน, วิญฺญาณธาตุยา ทฺวารารมฺมณภาเวน วา อวสิฏฺฐา รูปธาตุโย สมวรุทฺธา, วิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ตํสมฺปโยคโต ธมฺมธาตุเอกเทโสติ เอวํ สพฺพธาตุสมวโรโธ ทฏฺฐพฺโพฯ ทุติเย ฉปิ ธาตุโย สภาวโต, ธมฺมายตเนกเทโส, ตํสมฺปโยคโต สตฺตวิญฺญาณธาตุโย, ยถารหํ เตสํ นิสฺสยทฺวารารมฺมณภาวโต อวสิฏฺฐธาตุโย สมวรุทฺธาฯ ตติยฉกฺเกปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ ฉสุ ฉสุ ธาตูสุ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ สมวโรโธ ทฏฺฐพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพา ธาตุโย ฉหิ ฉหิ ธาตูหิ สงฺขิปิตฺวา’’ติฯ

สุญฺโญติ อตฺตสุญฺโญ, เตน สสภาวตาย จ อิธ ธาตุโวหาโรติ อาห ‘‘สุญฺเญ สภาวมตฺเต นิรุฬฺโห ธาตุสทฺโท’’ติฯ

ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโตว อากาโสติ เยหิ วิวิตฺโต, เยสญฺจ ปริจฺเฉโท, เตหิ อสมฺผุฏฺฐตา เตสํ พฺยาปกภาเว สติ น โหตีติ อาห ‘‘จตูหิ มหาภูเตหิ อพฺยาปิตภาโว’’ติฯ ปริจฺฉินฺนวุตฺตีนิ หิ ภูตานีติฯ

[173] อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ นตฺถีติ ปุริมตฺถํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘ทฺเว เอว วา’’ติอาทินา สมุทาเยน วินา ทุติยตฺถมาหฯ ปจฺจตฺตํ อตฺตนิ ชาตตนฺติ ปาฏิปุคฺคลิกตํฯ

ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโสติ วา โลมาทิอิตรโกฏฺฐาเสหิ อสมฺมิสฺโส วิสุํ เอโก ปถวีโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ

ปโยคนฺติ ภาวนาปโยคํฯ วีริยนฺติ ภาวนานิปฺผาทกํ อุสฺสาหํฯ อายูหนนฺติ ตาทิสํ เจตนํฯ

ธาตุปฏิกฺกูลวณฺณมนสิการานนฺติ ธาตุมนสิการปฏิกฺกูลมนสิการวณฺณมนสิการานํฯ อพฺยาปารตายาติ ‘‘อหเมตํ นิปฺผาเทมิ, มม เอสา นิปฺผาทนา’’ติ เจตนารหิตตายฯ กโรนฺตีติ อาโภคปจฺจเวกฺขณานิ อุปฺปาเทนฺติฯ

ลกฺขณวเสนาติ สภาววเสนฯ โส ปน ยสฺมา ปถวีธาตุยา กกฺขฬขรตา โหตีติ อาห ‘‘กกฺขฬํ ขริคตนฺติอาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ

เวกนฺตกํ นาม สพฺพโลหจฺเฉทนสมตฺถํ โลหํฯ ตถา หิ ตํ วิกนฺตติ ฉินฺทตีติ วิกนฺตํ, วิกนฺตเมว เวกนฺตกนฺติ วุจฺจติฯ โลหสทิสนฺติ โลหาการํ โลหมลํ วิย ฆนสหิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ตาเปตฺวา ตาฬิตํ ปน ฉินฺนํ ฉินฺนํ หุตฺวา วิสรติ, มุทุ มฏฺฐํ กมฺมนิยํ วา น โหติ, เตน ‘‘โลหวิชาตี’’ติ วุจฺจตีติฯ ติปุตมฺพาทีหีติ ติปุตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ กํสโลหํ, สีสตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ วฏฺฏโลหํ, ชสทตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ อารกูฏํ ฯ ยํ ปน เกวลํ ชสทธาตุวินิคฺคตํ, ยํ ‘‘ปิตฺตล’’นฺติปิ วทนฺติ, ตํ อิธ นาธิปฺเปตํ, ยถาวุตฺตมิสฺสกเมว ปน คเหตฺวา ‘‘กิตฺติม’’นฺติ วุตฺตํฯ

นิทสฺสนมตฺตนฺติ มุตฺตานํ ชาติโต อเนกเภทตฺตา วุตฺตํฯ

ตถา หิ หตฺถิกุมฺภํ วราหทาฐํ ภุชงฺคสีสํ วลาหกูฏํ เวณุปพฺพํ มจฺฉสิโร สงฺโข สิปฺปีติ อฏฺฐ มุตฺตาโยนิโยฯ ตตฺถ หตฺถิกุมฺภชา ปีตวณฺณา ปภาหีนาฯ วราหทาฐชา วราหทาฐวณฺณาวฯ ภุชงฺคสีสชา นีลาทิวณฺณา สุวิสุทฺธา, วฏฺฏลา จฯ วลาหกชา ภาสุรา ทุพฺพิภาครูปา รตฺติภาเค อนฺธการํ วิธมนฺตา ติฏฺฐนฺติ, เทวูปโภคา เอว โหนฺติฯ เวณุปพฺพชา การผลสมานวณฺณา, น ภาสุรา, เต จ เวฬโว อมนุสฺสโคจเร เอว ปเทเส ชายนฺติฯ มจฺฉสีสชา ปาฐีนปิฏฺฐิสมานวณฺณา, วฏฺฏลา, ลฆโว จ โหนฺติ ปภาวิหีนา, เต จ มจฺฉา สมุทฺทมชฺเฌเยว ชายนฺติฯ สงฺขชา สงฺโขรจฺฉวิวณฺณา, โกลปฺปมาณาปิ โหนฺติ ปภาวิหีนาวฯ สิปฺปิชา ปน ปภาวิเสสยุตฺตาว โหนฺติ นานาสณฺฐานาฯ เอวํ ชาติโต อฏฺฐวิธาสุ มุตฺตาสุ ยา มจฺฉสงฺขสิปฺปิชา, ตา สามุทฺทิกาฯ ภุชงฺคชาปิ กาจิ สามุทฺทิกาติ วทนฺติ, อิตรา อสามุทฺทิกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สามุทฺทิกมุตฺตาติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, สพฺพาปิ ปน มุตฺตา มุตฺตา เอวา’’ติฯ พหุลโต วา อฏฺฐกถายํ เอตํ วุตฺตํ ‘‘มุตฺตาติ สามุทฺทิกมุตฺตา’’ติฯ พหุลญฺหิ โลเก สามุทฺทิกาว มุตฺตา ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถาปิ สิปฺปิชาว, อิตรา กทาจิ กาจีติฯ

[174] อิธ นตฺถิ นิยโม เกวลํ ทฺรวภาวสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ

[175] นิสิตภาเวนาติ สนฺตาปนาทิวสปฺปวตฺเตน ติขิณภาเวนฯ อุสฺมาการญฺหิ นิสานํ อิธ นิสิตภาโวฯ ปากติโกติ สาภาวิโก กายุสฺมาติ อธิปฺเปโตฯ สทาติ สพฺพกาลํ ยาว ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตติฯ เปตคฺคิ นิชฺฌามตณฺหิกเปตคฺคิฯ อิธาติ พาหิรเตโชธาตุกถายํฯ

[176] วายนํ พีชนํ, ตํ ปน ถามสา ปวตฺตีติ อาห ‘‘สเวคคมนวเสนา’’ติฯ สมุทีรณํ อลฺลปริโสสนํ, ภูตสงฺฆาตสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโว วาฯ

[177] ภิตฺติจฺฉิทฺทาทิวเสน ลพฺภมานํ อชฏากาสํ นิสฺสาเยว ปริจฺเฉทากาสสฺส ปริกมฺมกรณนฺติ อาห ‘‘อชฏากาสสฺส จ กถิตต’’นฺติฯ

[179] สุขทุกฺขโผฏฺฐพฺพสมุฏฺฐาปนปจฺจยภาเวนาติ อิฏฺฐานิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานํ นิพฺพตฺตกภูเตน ปจฺจยภาเวนฯ

กสฺส ปน โส ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘สรีรฏฺฐกอุตุสฺสา’’ติ ฯ ปจฺจยภาเวนาติ จ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ เตน หิ การณภูเตน สุขทุกฺขโผฏฺฐพฺพานํ ยถาวุตฺตสมตฺถตา โหตีติฯ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘ยถาพลํ สรีเรกเทสสกลสรีร’’นฺติ อิทํ อนุกฑฺฒติฯ เอวนฺติ อตฺตโน ผลูปจารสิทฺเธน ผรณปฺปกาเรนฯ เอเตสนฺติ สุขาทีนํฯ ‘‘โอฬาริกปฺปวตฺติ เอว วา ผรณ’’นฺติ อิมินา นิรุปจารํ เอเตสํ ผรณฏฺฐํ ทสฺเสติฯ อุภยวโตติ สุขทุกฺขวโต, โสมนสฺสโทมนสฺสวโต จ, ผรณาผรณฏฺฐานวโต วาฯ

[181] เอตฺถ วุตฺตํ สงฺกปฺปนฺติ เอตสฺมิํ ‘‘สงฺกปฺโป กาโม’’ติอาทิเก (มหานิ. 1; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 8) นิทฺเทสปเทเส วุตฺตํ สงฺกปฺปํฯ ตตฺถ หิ กิเลสกาโมว ‘‘สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 6.63; กถา. 513) วิยฯ วตฺถุกามสฺส ตถา ตถา สงฺกปฺปนโต ปริกปฺปนโต ‘‘สงฺกปฺโป’’ติ วุตฺโต, น วิตกฺโกติ อยเมตฺถ อตฺโถ วุตฺโตฯ ฏีกายํ ปน วิตกฺกวเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺราปิ ปุริโม เอวตฺโถ อธิปฺเปโตติ เจ, สมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท นิรตฺถโก สิยา, ‘‘กิเลสสนฺถวสมฺภวโต’’ติ จ น วตฺตพฺพํ สิยา, ปรโต จ ‘‘พฺยาปาทวจเนน พฺยาปาทวิตกฺกํ ทสฺเสตี’’ติ วกฺขติฯ กิเลสกาโม วิภตฺโต กิเลสสมฺปยุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ กามปฏิพทฺธาติ เอตฺถ กาม-สทฺเทน วตฺถุกามาปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[182] อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนติ สตฺเตสุ, สงฺขาเรสูติ อุภยตฺถ อุปฺปนฺโน, สตฺตากาโร, สงฺขารากาโรติ วา อารมฺมณสฺส อุภยาการคฺคหณวเสน อุปฺปนฺโนฯ กมฺมปถวิเสโส, กมฺมปถวินาสโก จ กมฺมปถเภโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิชฺฌาสํโยเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา วิหิํสาย วิหิํสาวิตกฺกํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ วิหิํสายาติ จ วิหิํสาวจเนนาติ อตฺโถฯ ยถาสมฺภวํ ปาณาติปาตาทิวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานมุสาวาทเปสุญฺญผรุสวาจาสมฺผปฺปลาเป สงฺคณฺหาติฯ สพฺพ…เป.… สงฺคาหเกหิ กามเนกฺขมฺมธาตูหิฯ ทฺเว ทฺเวติ พฺยาปาทวิหิํสาธาตุโย, อพฺยาปาทอวิหิํสาธาตุโย จฯ ‘‘เอตฺถาติ ปนา’’ติอาทินา สํกิเลสโวทานานํ สงฺกรภาวสฺส อนิฏฺฐาปชฺชนสฺส จ ทสฺสเนน ปุริมํเยว อตฺถํ พฺยติเรกมุเขน สมฺปาเทติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา