ปคุณญฺหิ คนฺถํ สีฆํ ปริวตฺเตนฺตสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานานํ สทฺทานํ เภโท ทิฏฺโฐฯ น หิ การณเภเทน วินา ผลเภโท อตฺถิฯ ยถา ตํ วาทิตสทฺทานํ, เอวํ อารมฺมณเภเทน อรูปธมฺมานํ วิเสสคฺคหณํฯ เตเนว เนสํ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ชาติภูมิสมฺปยุตฺตธมฺมเภเทน วิเสสคฺคหเณปิ เอเสว นโยฯ เอวํ รูปารูปธมฺมานํ วิเสสคฺคหณโต ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตสิทฺธิฯ ยโต หุตฺวา อภาวโต จกฺขาทีนิ อนิจฺจานีติ สิทฺธานิ, อนิจฺจตฺตา เอว อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต ทุกฺขานิ, ตโต จ อวสวตฺตนโต อนตฺตกานิฯ เตนาห ภควา ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; ปฏิ. ม. 2.10)ฯ

นิรนฺตรํ ปวตฺตมานสฺสาติ อภิณฺหสทฺทตฺถํ วิเสเสตฺวา วทติฯ ธาตุมตฺตตายาติ ธาตุมตฺตภาเวนฯ สมูหโตติ สสมฺภารจกฺขาทิปิณฺฑโตฯ ‘‘จกฺขาทีน’’นฺติ อิทํ ‘‘สมูหโต’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา สมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ‘‘วินิพฺภุชน’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กมฺมตฺเถติ เวทิตพฺพํฯ จตฺตาริปิ ฆนานีติ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนานิฯ ปวตฺตรูปาทิคฺคหณโตติ รุปฺปนาทิวเสน ปวตฺตญฺจ ตํ รูปาทิคฺคหณญฺจาติ ปวตฺตรูปาทิคฺคหณํ, ตโตติ โยเชตพฺพํฯ อนิจฺจาทิคฺคหณสฺส สพฺภาวาติ รูปเวทนาทิญาณโต ภินฺนสฺส อนิจฺจาทิญาณสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ เตน สติปิ รูปาทิอตฺถานํ อนิจฺจาทิภาเว รุปฺปนาทิภาวโต อนิจฺจาทิภาวสฺส เภทมาหฯ อิทานิ ตเมว เภทํ ญาตตีรณปริญฺญาวิสยตาย ปากฏํ กาตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ นาติธาวิตุนฺติ อิธ ลกฺขณลกฺขณวนฺตา ภินฺนา วุตฺตาฯ ตตฺถ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย ขนฺธารมฺมณตาวจเนน อภินฺนาติ อญฺญมญฺญวิโรธาปาทเนน อติธาวิตุํ น ยุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? วุตฺตํ ‘‘เต ปนาการา’’ติอาทิฯ อธิปฺปาโยปิ เจตฺถ ลกฺขณานํ รูปาทิอาการมตฺตตาวิภาวนนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ หิ สงฺขาเร สภาวโต สลฺลกฺเขนฺโตเยว ลกฺขณานิ จ สลฺลกฺเขตีติฯ ยถา อนิจฺจาทิโต อนิจฺจตาทีนํ วุตฺตนเยน เภโท, เอวํ อนิจฺจตาทีนมฺปิ สติปิ ลกฺขณภาวสามญฺเญ นานาญาณโคจรตาย, นานาปฏิปกฺขตาย, นานินฺทฺริยาธิกตาย จ วิโมกฺขมุขตฺตยภูตานํ อญฺญมญฺญเภโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจนฺติ จ คณฺหนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[155] ปจฺจยยุคฬวเสนาติ อชฺฌตฺติกพาหิรปจฺจยทฺวยวเสนฯ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน อพฺโพการโตติ อชฺฌตฺติกวเสน เจว พาหิรวเสน จ อสงฺกรโตฯ

[167] วิสงฺขารนินฺนสฺสาติ นิพฺพานโปณสฺสฯ วินิมุตฺตสงฺขารสฺสาติ สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺตีหิ สมุเขน, ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน จ สุฏฺฐุ วินิมุตฺตสงฺขารสฺส ปรมสฺสาสภาเวน, คติภาเวน จ ปติฏฺฐานภูเตฯ ‘‘นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ (ปฏิ. 339) หิ วุตฺตํฯ ฐิติภาเวนาติ จ ปาโฐฯ ตํสจฺฉิกรณาภาเวติ ตสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณาภาเวฯ นีโตติ ปาปิโต, ปกาสิโตติ อตฺโถฯ

จุณฺณิตนฺติ เภทิตํฯ ตฺวเมว กิํ น ชานาสีติ กิํ ตฺวํ น ชานาสิเยวาติ อตฺโถฯ ‘‘กิํ ตฺวํ เอกํ นานํ ชานาสิ, กิํ ตฺวํ น ชานาสิ เอวา’’ติ เอวํ วิกฺเขปํ กโรนฺตํ ปรวาทิํ ‘‘นนุ ญาเต’’ติอาทินา สกวาที นิพนฺธติฯ วิภชิตฺวาติ ‘‘ราคาทีนํ ขีณนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา’’ติ ภาวตฺถํ วิภชิตฺวาฯ ราคาทีนํ ขยา น โหนฺตีติ โยชนาฯ สสภาวตา จ นิพฺพานสฺส อาปนฺนา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

นิพฺพานารมฺมณกรเณน การณภูเตนฯ เหตุอตฺเถ หิ อิทํ กรณวจนํฯ กิเลสกฺขยมตฺตตํ วา นิพฺพานสฺส อิจฺฉโต กิเลสกฺขเยน ภวิตพฺพนฺติ โยชนาฯ

เอวํ กิเลสกฺขยมตฺเต นิพฺพาเน เขเปตพฺพา กิเลสา พหุวิธา นานปฺปการา, มคฺโค จ โอธิโส กิเลเส เขเปติฯ สฺวายํ ‘‘กตมํ กิเลสกฺขยํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา กตเม กิเลเส เขเปตี’’ติ ปุริมปุจฺฉาทฺวยเมว วทติฯ ตเทวาติ ยํ ‘‘อวิชฺชาตณฺหานํ กิญฺจิ เอกเทสมตฺตมฺปี’’ติ วุตฺตํ, ตเทวฯ

เอตฺถ จ ยายํ ‘‘กิเลสกฺขโยว นิพฺพาน’’นฺติ นิพฺพานสฺส อภาวตาโจทนา, ตตฺรายํ อาคมโต ยุตฺติโต จสฺส ภาวาภาววิภาวนาฯ ตญฺหิ ภควตา –

‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อุทา. 73; อิติวุ. 43)ฯ

‘‘อตฺถิ , ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี น อาโป น เตโช น วาโย’’ติ (อุทา. 71) –

จ อาทินา, ตถา –

‘‘คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต อตกฺกาวจโร นิปุโณ ปณฺฑิตเวทนีโย’’ติ (ม. นิ. 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7-8) –

‘‘อสงฺขตญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อสงฺขตคามินิญฺจ ปฏิปทํ, อนตํ, อนาสวํ, สจฺจํ, ปารํ, นิปุณํ, สุทุทฺทสํ, อชชฺชรํ, ธุวํ, อปโลกิตํ, อนิทสฺสนํ, นิปฺปปญฺจํ, สนฺตํ, อมตํ, ปณีตํ, สิวํ, เขมํ, ตณฺหากฺขยํ, อจฺฉริยํ, อพฺภุตํ, อนีติกํ, อนีติกธมฺมํ, นิพฺพานํ, อพฺยาพชฺฌํ, วิราคํ, สุทฺธิํ, มุตฺติํ, อนาลยํ, ทีปํ, เลณํ, ตาณํ, สรณํ, ปรายณญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ปรายณคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติ (สํ. นิ. 4.377) –

เอวมาทีหิ จ สุตฺตปเทหิ ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา 7), สพฺพญฺจ รูปํ อสงฺขตา จ ธาตู’’ติอาทีหิ (ธ. ส. 1192, 1198, 1200) อภิธมฺมปเทเสหิ จ ปรมตฺถภาเวเนว เทสิตํฯ น หิ สภาววิรหิตสฺส อภาวมตฺตสฺส คมฺภีราสงฺขตาทิภาโว อพฺยากตธมฺมาทิภาโว จ ยุตฺโต, วุตฺโต จ โสฯ ตสฺมา น อภาวมตฺตํ นิพฺพานํฯ

อปิ จายํ อภาววาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ – ยทิ กิเลสาภาโว นิพฺพานํ, สฺวายมภาโว เอโก วา สิยา อเนโก วา? ยทิ เอโก, เอเกเนว มคฺเคน กโต สจฺฉิกโต จ โหตีติ อุปริมานํ มคฺคานํ นิรตฺถกตา อาปชฺชติฯ น หิ เอกํ อเนเกหิ กมฺมปฺปวตฺเตหิ สาเธตพฺพํ ทิฏฺฐํฯ อถ สิยา เอโกว โส กิเลสาภาโว, น ปน มคฺเคหิ กาตพฺโพ, อถ โข สจฺฉิกาตพฺโพติฯ เอวํ สติ สุฏฺฐุตรํ มคฺคสฺส นิรตฺถกตา อาปชฺชติ กิเลสานํ อปฺปหานโตฯ

อกโรนฺโต จ มคฺโค กิเลสาภาวํ ตสฺส สจฺฉิกิริยาย กมตฺถํ สาเธยฺย, อถ มคฺคานํ สํโยชนตฺตยปฺปหานาทิปฏินิยตกิจฺจตาย ปหายกวิภาเคน กิเลสาภาวเภโท, เอวํ สติ วินา สภาวเภทํ พหุภาโว นตฺถีติ พหุภาวตาปเทเสนสฺส สสภาวตา อาปนฺนาฯ อถาปิ สิยา ‘‘เยสํ อภาโว, เตสํ พหุภาเวน พหุภาโวปจาโร’’ติ, เอวํ สติ เยสํ อภาโว, เตสํ สภาวตาย สสภาโวปจาโรปิ สิยาฯ ตถา เตสํ กิเลสสงฺขตาทิตาย กิเลสสงฺขตาทิภาวา จ สิยุํ, น เจตํ ยุตฺตนฺติ น เตสํ พหุภาโวปจาโร ยุตฺโตฯ เอกภาโวปิ จสฺส อสภาวตาย เอว วตฺตุํ น สกฺกาติ เจ? น, อภาวสามญฺญโต, อภาวสามญฺเญน อเภทสมญฺญาย เอกตฺตนิทฺเทโสฯ สติ จ เอกตฺเต ปุพฺเพ วุตฺตโทสานติวตฺติฯ

พหุภาเว จ สสภาวตา สิทฺธาฯ ยทิปิ สิยา ยถา พหุภาโว สสภาวตํ, เอวํ สามญฺเญน สสภาวตา พหุภาวํ น พฺยภิจเรยฺยาติ สสภาวปกฺเขปิ นิพฺพานสฺส พหุภาโว อาปชฺชตีติ? ตํ น, กสฺมา? ตถา สามญฺญาเภทโตฯ น หิ เอวํ วตฺตุํ ลพฺภา ยถา ขรภาโว สสภาวตํ น พฺยภิจรติ, เอวํ สสภาวตาปิ ขรภาวํ น พฺยภิจเรยฺยาติฯ เอวญฺหิ สติ ตทญฺญสพฺพธมฺมาภาวปฺปสงฺโค สิยา, ตสฺมา พหุภาโว สสภาวตาเปกฺโข, น สสภาวตา พหุภาวาเปกฺขาติ น สสภาวสฺส นิพฺพานสฺส พหุภาวาปตฺติฯ ‘‘เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถิ (สุ. นิ. 890; มหานิ. 119), เอกา นิฏฺฐา น ปุถุนิฏฺฐา’’ติอาทิวจนโตฯ

อปิ เจตฺถ กิเลสาภาโว นาม ราคาทีนํ สมุจฺเฉโท อจฺจนฺตปฺปหานํ อนุปฺปาทนิโรโธฯ ตสฺส จ เอกตฺเต เอเกเนว มคฺเคน สาเธตพฺพตา กิจฺจวิเสสาภาวโตติ ทสฺสนาทิมคฺควิภาโค น สิยาฯ อิจฺฉิโต จ โส โอธิโสว กิเลสานํ ปหาตพฺพตฺตาฯ

โส จ มคฺควิภาโค สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ นาติติกฺขติกฺขติกฺขตรติกฺขตมภาเวน เอกสฺมิมฺปิ สมุจฺเฉทปฺปหานโยคฺยภาเว สจฺฉิกิริยาวิเสเสน โหตีติ นิพฺพานสฺส สสภาวตายเยว ยุตฺโตฯ อภาโว ปน กิเลสานํ มคฺเคน กาตพฺโพ สิยา ‘‘มา มคฺคสฺส นิรตฺถกตา อโหสี’’ติ, น สจฺฉิกาตพฺโพฯ โก หิ ตสฺส สภาโว, โย เตน สจฺฉิกริเยยฺยฯ โส จ กิเลสาภาโว เอเกเนว มคฺเคน สาเธตพฺโพ สิยา, น จตูหิ ‘‘มา จตุภาวนิพฺพานตาปตฺติ, นิพฺพานวิเสสาปตฺติ จ อโหสี’’ติฯ ตโต ทสฺสนาทิมคฺควิภาโค น สิยาติ สพฺพํ อาวตฺตติฯ

ยทิ จ อภาโว ภาวสฺส สิยาติ ตสฺส ภาวธมฺมตา อิจฺฉิตา, เอวํ สติ ยถา สงฺขตธมฺมสฺส ตสฺส ชรามรณาทีนํ วิย สงฺขตธมฺมตาปิ อาปนฺนา, เอวํ พหูนํ กิเลสานํ ธมฺมสฺส ตสฺส พหุภาวาทิปฺปสงฺโคปิ ทุนฺนิวาโรติ อตํสภาวสฺส อสงฺขตสฺเสกสฺส สสภาวสฺส นิพฺพานภาโว เวทิตพฺโพฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ (สํ. นิ. 4.315, 330) วุตฺตนฺติ? ขเยน อธิคนฺตพฺพตฺตาฯ ขโย หิ อริยมคฺโคฯ ยถาห ‘‘ขเย ญาณํ, อนุปฺปาเท ญาณ’’นฺติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 142)ฯ เตน ราคาทิกฺขยปริยาเยน อริยมคฺเคน อธิคนฺตพฺพโต ‘‘ปรมตฺถํ คมฺภีรํ นิปุณํ ทุทฺทสํ ทุรนุโพธํ นิพฺพานํ ราคาทิกฺขโย’’ติ วุตฺตํฯ ราคาทิปฺปหานมุเขน วา ตถา ปตฺตพฺพโต, ยถา อญฺญตฺถาปิ วุตฺตํ ‘‘มทนิมฺมทฺทโน ปิปาสวินโย’’ติอาทิ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90)ฯ

อปิจ ยถา ปริญฺเญยฺยตาย สอุตฺตรานํ กามานํ รูปานญฺจ ปฏิปกฺขภูตํ ตพฺพิธุรสภาวํ นิสฺสรณํ ปญฺญายติ, เอวํ สสภาวานํ สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเตน ตพฺพิธุรสภาเวน นิสฺสรเณน ภวิตพฺพํฯ ยญฺจ ตนฺนิสฺสรณํ, สา อสงฺขตา ธาตุฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – สงฺขตธมฺมารมฺมณํ วิปสฺสนาญาณํ อปิ อนุโลมญาณํ กิเลเส ตทงฺควเสน ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ สกฺโกติฯ ตถา สมฺมุติสจฺจารมฺมณํ ปฐมชฺฌานาทีสุ ญาณํ วิกฺขมฺภนวเสเนว กิเลเส ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสนฯ อิติ สงฺขตธมฺมารมฺมณสฺส, สมฺมุติสจฺจารมฺมณสฺส จ ญาณสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหาเน อสมตฺถภาวโต เตสํ สมุจฺเฉทปฺปหานกรสฺส อริยมคฺคญาณสฺส ตทุภยวิปรีตสภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, สา อสงฺขตา ธาตุฯ ตถา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อุทา. 73; อิติวุ. 43) อิทํ นิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต อตฺถิภาวโชตกํ วจนํ อวิปรีตตฺถํ ภควตา ภาสิตตฺตาฯ ยญฺหิ ภควตา ภาสิตํ, ตํ อวิปรีตตฺถํ ยถา ตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ธ. ป. 277-279; เถรคา. 676-678; เนตฺติ. 5), ตถา นิพฺพาน-สทฺโท กตฺถจิ วิสเย ยถาภูตปรมตฺถวิสโย อุปจารวุตฺติสพฺภาวโต เสยฺยถาปิ สีห-สทฺโทฯ อถ วา อตฺเถว ปรมตฺถโต อสงฺขตา ธาตุ อิตรตพฺพิปรีตวิมุตฺติสภาวตฺตา เสยฺยถาปิ ‘‘ปถวีธาตุ เวทนา จา’’ติ เอวมาทีหิ นเยหิ ยุตฺติโตปิ อสงฺขตาย ธาตุยา ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว เวทิตพฺโพฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[168] กิญฺจีติ กิญฺจิ อารมฺมณํฯ อาลมฺพนโตติ อารมฺมณกรณโตฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อายตนวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ธาตุวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา