[150] ตํ ตํ สมุทายนฺติ ตํ ตํ จิตฺตุปฺปาทสงฺขาตธมฺมสมุทายํ, อนวเสสรูปธมฺมสมุทายญฺจฯ ยถาสมฺภวนฺติ โจปนํ ปตฺโต สํวโร ฉฏฺฐทฺวาเร, อิตโร ฉสุปีติ เอวํ ยถาสมฺภวํฯ ตโตติ อภิชฺฌาโทมนสฺสาทิโตฯ ยถาโยคนฺติ โย สํวริตพฺโพ, ตทนุรูปํฯ

กตฺถจีติ เต เอว ปริวฏฺเฏ สามญฺเญน วทติฯ กตฺถจีติ วา เตสุ ปริวฏฺเฏสุ กิสฺมิญฺจิปิ ปเทเสฯ กิญฺจิปิ อปฺปกมฺปิฯ เอโกว ปริจฺเฉโท, น อายตนวิภงฺคาทีสุ วิย นานาติ อธิปฺปาโยฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ขนฺธวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อายตนวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[154] อสาธารณโตติ อาเวณิกโตฯ ตํ เนสํ อสาธารณภาวํ วิปกฺขวเสน ปติฏฺฐาเปตุํ สาธารณํ อุทาหรณวเสน ทสฺเสติ ‘‘อายตนสทฺทตฺโถ วิยา’’ติฯ อถ วา จกฺขาทิอตฺโถ เอว จกฺขาทิสทฺทวิเสสิโต อายตนตฺโถติ ตํ ตาทิสํ อายตนตฺถํ สนฺธายาห ‘‘อายตนสทฺทตฺโถ วิย อสาธารณโต’’ติฯ

ยทิ วิสยสฺสาทนตฺโถ จกฺขุ-สทฺโท, โสตาทีนมฺปิ อยํ สมญฺญา สิยาติ อติปฺปสงฺคํ ปริหรนฺโต ‘‘สติปี’’ติอาทิมาหฯ ทุติเย อตฺถวิกปฺเป จกฺขตีติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขติ, อาจิกฺขนฺตํ วิย, วิภาเวนฺตํ วิย วา โหตีติ อตฺโถฯ รูปมิว จกฺขุวิญฺเญยฺยํ วิย สวิคฺคหมิว สพิมฺพกํ วิย วณฺณวาจโก รูป-สทฺโท อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘วิตฺถารณํ วา รูปสทฺทสฺส อตฺโถ’’ติฯ

วจนเมวาติ สวิญฺญตฺติกสทฺทเมวฯ คมียตีติ อุปนียติฯ อชฺโฌหรณสฺส รสคฺคหณมูลตาวจเนน รสสฺส ปรมฺปราย ชีวิตเหตุตํ ทสฺเสติฯ รสนิมิตฺตญฺหิ รสคฺคหณํ, รสคฺคหณนิมิตฺตํ อชฺโฌหรณํ, ตํนิมิตฺตํ ชีวิตนฺติฯ รสคฺคหณมูลตา จ อชฺโฌหรณสฺส เยภุยฺยโต เวทิตพฺพาฯ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ เอเตน ผลนฺติ เทโส, เหตูติ อาห ‘‘อุปฺปตฺติเทโสติ อุปฺปตฺติการณ’’นฺติฯ ตถาติ จกฺขายตนาทิปฺปกาเรนฯ มโนโคจรภูตาติ มนโส เอว โคจรภูตาฯ สามญฺญลกฺขเณเนวาติ อนุภวนาทิวิเสสลกฺขณํ อคฺคเหตฺวา ธมฺมภาวสงฺขาตสาธารณลกฺขเณเนว ฯ เอกายตนตฺตํ อุปเนตฺวา วุตฺตา ทฺวาทส เอกสภาวตฺตา ภินฺทิตฺวา วจเน ปโยชนาภาวาฯ ทฺวาราลมฺพนวิภาคทสฺสนตฺถา หิ อายตนเทสนาติฯ

ปุพฺพนฺตโตติ ปุริมภาคโต ปากภาวโตฯ ปากภาโว หิ สภาวธมฺมานํ ปุพฺพนฺโต, วิทฺธํสาภาโว อปรนฺโตฯ

นิวาสฏฺฐานาทีสุ อายตน-สทฺโท น อายตนตฺถาทีสุ วิย ปทตฺถวิวรณมุเขน ปวตฺโต, อถ โข ตสฺมิํ ตสฺมิํ เทวฆราทิเก นิรุฬฺหตาย เอวมตฺโถติ อาห ‘‘รุฬฺหิวเสน อายตนสทฺทสฺสตฺถํ วตฺตุ’’นฺติฯ

มโนติ ทฺวารภูตมโน ฯ นิสฺสยภาโวติ เอตฺถ นิสฺสยสทิโส นิสฺสโย, สทิสตา จ ผลสฺส ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย ทฏฺฐพฺพาฯ วจนียตฺโถ ภาวตฺโถฯ

ตาวตฺวโตติ ตตฺตกโตฯ อูนโจทนาติ ทฺวาทสโต อูนานิ กสฺมา น วุตฺตานีติ โจทนาฯ ยทิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อสาธารณํ ธมฺมชาตํ ธมฺมายตนํ, เอวํ สนฺเต จกฺขาทีนมฺปิ ธมฺมายตนภาโว สิยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สติปี’’ติอาทิฯ ทฺวารารมฺมณภาเวหีติ น อารมฺมณภาเวเนว อสาธารณํ, อถ โข ทฺวารารมฺมณภาเวหิ อสาธารณํ สมฺภวตีติ วจนเสโสฯ

เยภุยฺยสหุปฺปตฺติอาทีหีติ เยภุยฺเยน จกฺขายตนาทีนิ กสฺสจิ กทาจิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติฯ ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา อายตนานํ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ, น ปหานกฺกโม กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโต, น ปฏิปตฺติกฺกโม อกุสลานํ, เอกจฺจอพฺยากตานญฺจ อปฺปฏิปชฺชนียโต, น ภูมิกฺกโม อฑฺเฒกาทสนฺนํ อายตนานํ เอกนฺตกามาวจรตฺตา, อิตเรสํ จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา, เอกจฺจสฺส โลกุตฺตรภาวโต จฯ เอวํ อุปฺปตฺติกฺกมาทิอยุตฺติโยชนา เวทิตพฺพาฯ เยสุ วิชฺชมาเนสุ อตฺตภาวสฺส ปญฺญาปนา, เต ‘‘มยฺหํ จกฺขุ’’นฺติอาทินา อธิกสิเนหวตฺถุภูตา จกฺขาทโย ยถา อชฺฌตฺติกตาย, เอวํ ทสฺสนาทิกิจฺจกรอินฺทฺริยตา จ ปธานาติ อาห ‘‘อชฺฌตฺติกภาเวน, วิสยิภาเวน จา’’ติฯ ฆานาทิกฺกเมนาติ ฆานํ ชิวฺหา กาโยติ อิมินา กเมนฯ

ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา วา จกฺขาทีนิ ปฐมํ วุตฺตานิ, มโน ปน กิญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ , กิญฺจิ ยาวนวตฺตพฺพารมฺมณนฺติ ปจฺฉา วุตฺตํฯ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุปิ อุปาทารูปารมฺมณานิ จตฺตาริ ปฐมํ วุตฺตานิ, ตโต ภูตรูปารมฺมณํฯ อุปาทารูปารมฺมเณสุปิ ทูรตเร ทูเร, สีฆตรํ สีฆญฺจ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนทีปนตฺถํ จกฺขาทีนํ เทสนากฺกโมฯ จกฺขุโสตทฺวยญฺหิ ทูรโคจรนฺติ ปฐมํ วุตฺตํฯ ตตฺราปิ จกฺขุ ทูรตรโคจรนฺติ สพฺพปฐมํ วุตฺตํฯ ปสฺสนฺโตปิ หิ ทูรตเร นทิโสตํ น ตสฺส สทฺทํ สุณาติฯ

ฆานชิวฺหาสุปิ ฆานํ สีฆตรวุตฺตีติ ปฐมํ วุตฺตํฯ ปุรโต ฐปิตมตฺตสฺส หิ โภชนสฺส คนฺโธ คยฺหตีติฯ ยถาฐานํ วา เตสํ เทสนากฺกโมฯ อิมสฺมิญฺหิ สรีเร สพฺพุปริ จกฺขุสฺส อธิฏฺฐานํ, ตสฺส อโธ โสตสฺส, ตสฺส อโธ ฆานสฺส, ตสฺส อโธ ชิวฺหาย, ตถา กายสฺส เยภุยฺเยน, มโน ปน อรูปีภาวโต สพฺพปจฺฉา วุตฺโตฯ ตํตํโคจรตฺตา ตสฺส ตสฺสานนฺตรํ พาหิรายตนานิ วุตฺตานีติ วุตฺโตวายมตฺโถติ เอวมฺปิ อิเมสํ กโม เวทิตพฺโพฯ

ตโตติ หทยวตฺถุเภทโตฯ ยญฺหิ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย เอกํ มโนวิญฺญาณํ ปวตฺตติ, น ตเทว นิสฺสาย อญฺญํ ปวตฺตติฯ นิทฺเทสวเสนาติ สงฺเขปวิตฺถารนิทฺเทสวเสนฯ โยเชตพฺพํ ‘‘กุสลสมุฏฺฐานํ กุสลสมุฏฺฐานสฺส สภาค’’นฺติอาทินาฯ

สภาโวติ วิสยิวิสยภาโว, ตทภินิพฺพตฺติยญฺจ โยคฺยตาฯ การณสมตฺถตาติ การณภูตา สมตฺถตา ปจฺจยภาโวฯ ทฺวาราทิภาโวติ ทฺวารารมฺมเณ ทฺวารวุตฺติภาโวฯ อิมสฺมิํ อตฺเถติ อนนฺตรํ วุตฺตอตฺเถฯ ยสฺมาติ ยาย ธมฺมตาย เยน ทฺวาราทิภาเวน การณภูเตนฯ สมฺภวนวิเสสนนฺติ กิริยาย ปรามสนมาหฯ ยํ สมฺภวนํ, ธมฺมตาเวสาติ อตฺโถฯ ริตฺตกาเนวาติ ธุวาทิภาวริตฺตกาเนวฯ วิสมาทีสุ อชฺฌาสโย เอเตสนฺติ วิสมาทิอชฺฌาสยานิ, วิสมาทิอชฺฌาสยานิ วิย โหนฺตีติ วิสมาทิอชฺฌาสยานิ, จกฺขาทีนิฯ วิสมภาว…เป.… วนภาเวหีติ วิสมภาวาทิสนฺนิสฺสิตอหิอาทิสทิสุปาทินฺนธมฺเมหิ จกฺขาทีหิ, วนสนฺนิสฺสิตมกฺกฏสทิเสน จิตฺเตน จ อภิรมิตตฺตาฯ วนภาโวติ หิ วนชฺฌาสโยติ อตฺโถฯ

ปุริมนฺตวิวิตฺตตาติ ปุพฺพภาควิรโหฯ อุปฺปาทโต ปุริมโกฏฺฐาโส หิ อิธ ปุริมนฺโตฯ อปรนฺเตติ อปรภาเค, ภงฺคโต อุทฺธนฺติ อตฺโถฯ อุทยพฺพยปริจฺฉินฺโน หิ สภาวธมฺโมฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต’’ติ (มหานิ. 10)ฯ สทา อภาโวติ น สทา อภาวปติฏฺฐาปนํ สพฺพกาลมฺปิ นตฺถีติ, อถ โข อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนตฺตา สทาภาวปฏิกฺเขโปติ อาห ‘‘อนิจฺจลกฺขณ’’นฺติฯ

สภาววิชหนนฺติ ภงฺคปฺปตฺติมาห ฯ วิปริวตฺตนํ อุปฺปาทชราวตฺถาหิ สนฺตานํ วินา น วิการาปตฺตีติ อาห ‘‘สนฺตานวิการาปตฺติ วา’’ติฯ

ชาติธมฺมตาทีหีติ ชาติชราพฺยาธิมรณาทิสภาวตาหิฯ อนิฏฺฐตาติ น อิฏฺฐตา, ทุกฺขตาติ อตฺโถฯ ปุริมํ สามญฺญลกฺขณนฺติ ‘‘ปฏิปีฬนฏฺเฐนา’’ติ ปุพฺเพ สามญฺญโต วุตฺตํ ทุกฺขลกฺขณํฯ ปจฺจยวเสน ทุกฺขนากาเรน ปวตฺตมานานํ สภาวธมฺมานํ ทุกฺขนํ ปุคฺคลสฺเสว วเสน ทุกฺขมตาติ อาห ‘‘ปุคฺคลสฺส ปีฬนโต ทุกฺขม’’นฺติฯ ทุกฺขวจนนฺติ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ สตฺถุ วจนํฯ

‘‘นตฺถิ เอตสฺส วสวตฺตโก’’ติ อิมินา นตฺถิ เอตสฺส อตฺตาติ อนตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘นาปิ อิทํ วสวตฺตก’’นฺติ อิมินา ปน น อตฺตาติ อนตฺตาติฯ อตฺตโนติ นิยกชฺฌตฺตํ สนฺธาย วทติฯ ปรสฺมินฺติ ตโต อญฺญสฺมิํฯ ปรสฺส จ อตฺตนีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตํ เอตสฺส นตฺถีติ ตํ ยถาวุตฺตปรปริกปฺปิตํ วสวตฺตกํ เอตสฺส จกฺขาทิโน นตฺถิ, เอเตน จตุโกฏิกสุญฺญตาย สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘สุญฺญํ ตํ เตน วสวตฺตนากาเรนา’’ติ อิมินา อุภยถาปิ อวสวตฺตนฏฺเฐ ทสฺสิตพฺเพ ตตฺถ ตาว เอกํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปรสฺสา’’ติอาทิํ วตฺวา ปุน ‘‘อถ วา’’ติอาทินา อิตรํ ทสฺเสติฯ สามิ เอว สามิโก, น สามิโก อสฺสามิโกติ เอวํ อตฺเถ คยฺหมาเน ‘‘อสฺสามิกโต’’ติ ปทสฺส สุญฺญวิเสสนตาย ปโยชนํ นตฺถิฯ กามการิยนฺติ ยถากามกรณียํฯ อวสวตฺตนตฺถํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ สมาสทฺวยตฺถสงฺคหโตฯ

สสนฺตาเน ธมฺมานํ วิสทิสุปฺปตฺติ อิธ ภาวสงฺกนฺติคมนํ นามาติ อาห ‘‘สนฺตติยํ ภาวนฺตรุปฺปตฺติเยวา’’ติฯ ตถา วิสทิสุปฺปตฺติยํ ปุริมาการวิคโม ปกติภาววิชหนนฺติ อาห ‘‘สนฺตติยา ยถาปวตฺตาการวิชหน’’นฺติฯ ภวตีติ วา ภาโว, อวตฺถาวิเสโส, ตสฺส สงฺกมนํ ภาวสงฺกนฺติฯ สภาวธมฺโม หิ อุปฺปาทกฺขณํ ฐิติกฺขณญฺจ ปตฺวา ภิชฺชตีติ อุปฺปาทาวตฺถาย ชราวตฺถํ, ตโต ภงฺคาวตฺถํ สงฺกมตีติ วุจฺจติฯ ตถา สงฺกมโต จ อตฺตลาภกฺขณโต อุทฺธํ ชรามรเณหิ ตํสภาวปริจฺจาโค ปกติภาววิชหนนฺติ ขณวเสน เจตํ โยเชตพฺพํฯ ปุพฺพาปรวเสนาติ จ ขณานํ ปุพฺพาปรวเสนาติ อตฺโถ สมฺภวติฯ

เอกตฺถตฺตาติ สมานาธิกรณตฺตา, น ปน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวานํ เอกตฺตาฯ ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อนิจฺจํ จกฺขุ’’นฺติปิ วุตฺตเมว โหตีติ ‘‘ยํ จกฺขุ, ตํ อนิจฺจํ, ยํ อนิจฺจํ, ตํ จกฺขุ’’นฺติ อาปนฺนเมวาติ อาห ‘‘อนิจฺจานํ เสสธมฺมานมฺปิ จกฺขุภาโว อาปชฺชตี’’ติฯ

เตหิ จ อนิจฺจทุกฺขลกฺขเณหิ จ อนตฺตลกฺขณเมว วิเสเสน ทสฺสิตํ ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; ปฏิ. ม. 2.10) วิยฯ โทสลกฺขณาการนิทสฺสนตฺโถติ โทสสฺส ลกฺขิตพฺพาการนิทสฺสนตฺโถฯ เอวํ ทุกฺเขนาติ เอวํ นานปฺปกาเรน อกฺขิโรคาทิทุกฺเขน อาพาธตายฯ อนตฺตลกฺขณทีปกานนฺติ อนตฺตตาปญฺญาปนสฺส โชตกานํ อุปายภูตานํฯ น หิ ฆฏเภทกณฺฏกเวธาทิวเสน ลพฺภมานา อนิจฺจทุกฺขตา สตฺตานํ เอกนฺตโต อนตฺตตาธิคมเหตู โหนฺติฯ ปจฺจยปฏิพทฺธตาอภิณฺหสมฺปฏิปีฬนาทิวเสน ปน ลพฺภมานา โหนฺติฯ ตถา หิ จกฺขาทีนิ กมฺมาทิมหาภูตาทิปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺตีนิ, ตโต เอว อหุตฺวา สมฺภวนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตีติ อนิจฺจานิ, อภิณฺหสมฺปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขานิ, เอวํภูตานิ จ อวสวตฺตนโต อนตฺตกานีติ ปริคฺคเห ฐิเตหิ สมุปจิตญาณสมฺภาเรหิ ปสฺสิตุํ สกฺกาฯ

กถํ ปเนเตสํ หุตฺวา อภาโว ชานิตพฺโพติ? ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตทสฺสนโตฯ ตํ กถํ ญายตีติ? ยุตฺติโตฯ กา ปเนตฺถ ยุตฺตีติ? วิเสสคฺคหณํฯ ยทิ จกฺขาทีนํ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ น สิยา, พหิปจฺจยเภเท ยทิทํ ปจฺฉา วิเสสคฺคหณํ, ตํ น สิยาฯ ยสฺส หิ ตาทิสํ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ นตฺถิ, ตสฺส อสติ พหิปจฺจยวิเสเส กถํ ปจฺฉา วิเสสคฺคหณํ ภเวยฺย, ภวติ จ วิเสสคฺคหณํฯ ตสฺมา อตฺถิ เนสํ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ ยํ สณิกํ สณิกํ วฑฺเฒนฺตํ ปจฺฉา ปากฏตรํ ชายตีติฯ ตถา หิ สรีรสฺส ตาว อานาปานานํ อนวตฺถานโต ปริสฺสมโต จ วิเสสคฺคหณํฯ อนวตฺถิตา หิ อสฺสาสปสฺสาสา วาตา วาเรน วาเรน ปวตฺตนโตฯ

ยทิ หิ อสฺสสิเต วา ปสฺสสฺสิเต วา สรีรสฺส โกจิ ปจฺฉา วิเสโส น สิยา, น เนสํ โกจิ เภโท สิยา, ทิฏฺโฐ จ โสฯ ตสฺมา อสฺสสิตํ สรีรํ อญฺญถา โหนฺตํ กเมน ตาทิสํ อวตฺถํ ปาปุณาติฯ ยา ปสฺสาสสฺส ปจฺจโย โหติ, ปสฺสสิเต จ ปุน ตเถว อสฺสาสสฺส ปจฺจโย โหตีติ อานาปานานํ อนวตฺถานโตปิ สรีรสฺส วิเสสคฺคหณํ อญฺญถตฺตสิทฺธิฯ ตถา ปริสฺสโมปิ อสติ วิเสเส ปจฺฉา สรีรสฺส น สิยา, เยนายํ อิริยาปถนฺตราทีนิ เสวเนน ปริสฺสมวิโนทนํ กโรติฯ

อถ วา รูปาทิเภทโตปิ วิเสสคฺคหณํฯ รูปคนฺธรสผสฺสาทีนญฺหิ วิเสเสน โย สรีเร อนินฺทฺริยพทฺเธสุ จ ขีรูทกวตฺถปุปฺผผโลสธิธญฺญาทีนํ ปจฺฉา วิเสโส คยฺหติ, โส อสติ พหิปจฺจยวิเสเส เนสํ ชราทิอวตฺถาสุ วณฺณพลาทิเภโท, รสวีริยวิปากานุภาวเภโท จ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ วินา กถมุปลพฺเภยฺยฯ ยํ ปน ตํ ธมฺมตารูปํ สิลาทิ, ตตฺถ กถนฺติ? ตสฺสาปิ สีตุณฺหสมฺผสฺสเภทโต อตฺเถว วิเสสคฺคหณํฯ ตํ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ วินา น ยุชฺชตีติฯ สติ จ รูปาทิเภเท สิทฺโธว ตํนิสฺสยมหาภูตเภโทปิฯ น หิ นิสฺสยมหาภูตเภเทน วินา นิสฺสิตเภโท สมฺภวตีติฯ เอวํ ตาว รูปธมฺมานํ วิเสสคฺคหณโต ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ, ตโต จ หุตฺวา อภาวสิทฺธิฯ

อรูปธมฺมานํ ปน อารมฺมณาทิเภเทน วิเสสคฺคหณํฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ อารมฺมเณ อรูปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว เต ภิชฺชนฺติ, น อญฺญํ สงฺกมนฺติ, อารมฺมณธมฺมา จ ยถาสกํ ขณโต อุทฺธํ น ติฏฺฐนฺตีติฯ สฺวายมตฺโถ ปทีปาทิอุทาหรเณน เวทิตพฺโพฯ อญฺเญ เอว หิ ขเณ ขเณ รูปาทโย ปทีปชาลาย, ตถา ขีรธาราทีสุ ปตนฺตีสุ, วายุมฺหิ จ ปหรนฺเต สมฺผสฺสานิฯ ยถา เจเตสํ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ, กิมงฺคํ ปน จิตฺตเจตสิกานํฯ กิญฺจ สทฺทเภทโต, สทฺทวิเสสโตปิ ตนฺนิมิตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ, ตโต วิเสสคฺคหณํฯ

ปคุณญฺหิ คนฺถํ สีฆํ ปริวตฺเตนฺตสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานานํ สทฺทานํ เภโท ทิฏฺโฐฯ น หิ การณเภเทน วินา ผลเภโท อตฺถิฯ ยถา ตํ วาทิตสทฺทานํ, เอวํ อารมฺมณเภเทน อรูปธมฺมานํ วิเสสคฺคหณํฯ เตเนว เนสํ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ชาติภูมิสมฺปยุตฺตธมฺมเภเทน วิเสสคฺคหเณปิ เอเสว นโยฯ เอวํ รูปารูปธมฺมานํ วิเสสคฺคหณโต ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตสิทฺธิฯ ยโต หุตฺวา อภาวโต จกฺขาทีนิ อนิจฺจานีติ สิทฺธานิ, อนิจฺจตฺตา เอว อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต ทุกฺขานิ, ตโต จ อวสวตฺตนโต อนตฺตกานิฯ เตนาห ภควา ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; ปฏิ. ม. 2.10)ฯ

นิรนฺตรํ ปวตฺตมานสฺสาติ อภิณฺหสทฺทตฺถํ วิเสเสตฺวา วทติฯ ธาตุมตฺตตายาติ ธาตุมตฺตภาเวนฯ สมูหโตติ สสมฺภารจกฺขาทิปิณฺฑโตฯ ‘‘จกฺขาทีน’’นฺติ อิทํ ‘‘สมูหโต’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา สมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ‘‘วินิพฺภุชน’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กมฺมตฺเถติ เวทิตพฺพํฯ จตฺตาริปิ ฆนานีติ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนานิฯ ปวตฺตรูปาทิคฺคหณโตติ รุปฺปนาทิวเสน ปวตฺตญฺจ ตํ รูปาทิคฺคหณญฺจาติ ปวตฺตรูปาทิคฺคหณํ, ตโตติ โยเชตพฺพํฯ อนิจฺจาทิคฺคหณสฺส สพฺภาวาติ รูปเวทนาทิญาณโต ภินฺนสฺส อนิจฺจาทิญาณสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ เตน สติปิ รูปาทิอตฺถานํ อนิจฺจาทิภาเว รุปฺปนาทิภาวโต อนิจฺจาทิภาวสฺส เภทมาหฯ อิทานิ ตเมว เภทํ ญาตตีรณปริญฺญาวิสยตาย ปากฏํ กาตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ นาติธาวิตุนฺติ อิธ ลกฺขณลกฺขณวนฺตา ภินฺนา วุตฺตาฯ ตตฺถ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย ขนฺธารมฺมณตาวจเนน อภินฺนาติ อญฺญมญฺญวิโรธาปาทเนน อติธาวิตุํ น ยุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? วุตฺตํ ‘‘เต ปนาการา’’ติอาทิฯ อธิปฺปาโยปิ เจตฺถ ลกฺขณานํ รูปาทิอาการมตฺตตาวิภาวนนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ หิ สงฺขาเร สภาวโต สลฺลกฺเขนฺโตเยว ลกฺขณานิ จ สลฺลกฺเขตีติฯ ยถา อนิจฺจาทิโต อนิจฺจตาทีนํ วุตฺตนเยน เภโท, เอวํ อนิจฺจตาทีนมฺปิ สติปิ ลกฺขณภาวสามญฺเญ นานาญาณโคจรตาย, นานาปฏิปกฺขตาย, นานินฺทฺริยาธิกตาย จ วิโมกฺขมุขตฺตยภูตานํ อญฺญมญฺญเภโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจนฺติ จ คณฺหนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา