โยเชตพฺพนฺติ เวทนาย ฉนฺทราคํ ปชหนฺโต ตสฺสา สมุทยภูเต ผสฺเสปิ ฉนฺทราคํ ปชหตีติ โยเชตพฺพนฺติฯ ปริญฺญตฺตยสฺส โยชนา ปากฏา เอวฯ

ตโตติ ทุกฺขุปฺปาทนสุขวินาสนานํ อทสฺสนโตฯ ภินฺทตีติ วินาเสติฯ ตนฺติ มโนสญฺเจตนาหารํ ญาตตีรณปริญฺญาหิ ปริคฺคณฺหาติ ตีเรติฯ

ตํ ปชหนฺโตติ อวิชฺชํ ปชหนฺโตฯ ปรามฏฺฐนฺติ ปรามาสสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิจฺจาทิวเสน คหิตํฯ วิญฺญาณํ นิจฺจโต ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐุปาทานํ อุปาทิยตีติ อยมตฺโถ ‘‘ตเทวิทํ วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรติ, อนญฺญ’’นฺติอาทิสุตฺตปเทหิ (ม. นิ. 1.396) ทีเปตพฺโพฯ

กมาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[34] ตํ วตฺวาติ ตํ ภูมิวเสน ชานิตพฺพตํ ‘‘สพฺพาปิ จตุภูมิกเวทนา’’ติอาทินา วตฺวาฯ สมฺปยุตฺตโต ทสฺสิตตาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เหตุชาติภูมิอินฺทฺริยวตฺถุสมฺผสฺสชเภทโต ทสฺสิตตํ อนวเสสโต สงฺคณฺหาติฯ

ยทิปิ ตํ-สทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตสฺส สามญฺญโต ปฏินิทฺเทโส, ตถาปิ อนนฺตรเมว ปจฺจามสิตุํ ยุตฺโต อิตรตฺถ อสมฺภวโตติ อาห ‘‘อฏฺฐ…เป.… โยชนา’’ติฯ ‘‘อฏฺฐวิธตฺตาภาวโต’’ติ อิมินา ตํ อสมฺภวํ ทสฺเสติฯ

ปูรณตฺถเมว วุตฺโต, อปุพฺพตาภาวโตติ อตฺโถฯ

คหณวฑฺฒนวเสนาติ คหณสฺส วฑฺฒนวเสนฯ คหณนฺติ เจตฺถ กถนํ ทฏฺฐพฺพํ, ตสฺส วฑฺฒนํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน อวุตฺตสฺส กถนํฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพ คหิตโต อญฺญสฺส คหณํ วฑฺฒน’’นฺติ, ตโต เอว จ ‘‘ปุริมคหิเต อญฺญุปจยวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วฑฺฒนสทฺโท เฉทนตฺโถ’’ติ อิทํ ยถา อสิวา ‘‘สิวา’’ติ, ทิฏฺฐญฺจ ‘‘อทิฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ นยนีหรณนฺติ นียตีติ นโย, เทสนา, ตสฺส นีหรณํ ปวตฺตนํฯ

วฑฺฒนกนโยติ ยถาวุตฺตวฑฺฒนกวเสน ปวตฺโต เทสนานโยฯ อญฺเญ เภทาติ เอกวิธจตุพฺพิธาทโย เภทาฯ ยทิ อวิสิฏฺฐา, กสฺมา วุตฺตาติ อาห ‘‘ตถาปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปญฺญาปฺปเภทชนนตฺถนฺติ ธมฺมวิสยาย ปเภทคตาย ปญฺญาย วิเนยฺยานํ นิพฺพตฺตนตฺถํ, วิชฺชาฏฺฐานาทิวเสน วิเนยฺยานํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อุปฺปาทนตฺถนฺติ อตฺโถฯ อภิญฺเญยฺยธมฺมวิภาคตาย สมฺมสนวารสฺส วิสยภาวโต วุตฺตํ ‘‘เอเกกสฺส วารสฺส คหิตสฺส นิยฺยานมุขภาวโต’’ติฯ อิตเรปิ เภทา วุตฺตาติ ทุวิธติวิธเภทานํ ยํ นานตฺตํ, ตสฺส วเสน อิตเร เภทา อนานตฺตาปิ ยถาวุตฺตการณโต วุตฺตาฯ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทินา เภทานํ อญฺญมญฺญเปกฺขตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา เตสํ วิสิฏฺฐตํ ทสฺเสติฯ

ยถา ทุกมูลกาทีสุ เภทา คณนานุปุพฺพิยา ปวตฺตา ปเภทนฺตราเปกฺขา, น เอวเมเตฯ เอเต ปน สตฺตวิธาทิเภทา ปเภทนฺตรนิรเปกฺขา เกวลํ พหุวิธภาวสามญฺเญเนว วุตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘อญฺญปฺปเภทนิรเปกฺขา’’ติอาทินาฯ ทุกติกปทตฺถานํ ยถารหํ อเปกฺขิตพฺพาเปกฺขกภาเวน วุตฺตตฺตา ยถา ทุเก ฐเปตฺวา วุตฺตา ติกา ตตฺถ ปกฺขิตฺตา นาม ชาตา, เอวํ ติกทุกปทตฺถานํ อเปกฺขิตพฺพาเปกฺขกภาเวน วุตฺตตฺตา ทุเก วตฺวา วุตฺเตสุปิ ติเกสุ เต ปกฺขิตฺตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘ปรโต…เป.… โยชิตตฺตา’’ติฯ

สมานวีถิยนฺติ เอกวีถิยํฯ จกฺขุสงฺฆฏฺฏนายาติ จกฺขุรูปปฏิฆาเตนฯ โสติ จกฺขุรูปปฏิฆาโตฯ ตทุปฺปาทิกาติ ตสฺส จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาทิกาฯ สาติ อาวชฺชนเวทนาฯ นนุ จ เวทนาปจฺจโย ผสฺโส วุตฺโต, น ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ? น, เวทนาสีเสน จิตฺตุปฺปาทสฺส คหิตตฺตาติฯ ตปฺปโยชนตฺตาติ จกฺขุสมฺผสฺสปโยชนตฺตาฯ ปโยชยตีติ ปโยชนํ, ผลํฯ

รูปาวจรารูปาวจรานํ วิปากานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เต หิ อิธ อคฺคหิตาฯ เตเนวาห ‘‘เตสํ สยเมว มโนทฺวารภูตตฺตา’’ติอาทิฯ ตโตติ ภวงฺคโตฯ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยาทิกุสลาทีนนฺติ เอตฺถ ปุริเมน อาทิ-สทฺเทน ‘‘โสตสมฺผสฺสปจฺจยา’’ติ เอวมาทโย สงฺคหิตา, ทุติเยน อกุสลาทโยฯ

‘‘กามาวจรอฏฺฐกุสลจิตฺตวเสนา’’ติอาทินา กุสลาพฺยากตานมฺปิ กามาวจรานํเยว โยชิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สมานวีถิยํ ลพฺภมานตา อฏฺฐกถายํ วุตฺตา’’ติฯ เวทนาปีติสนิทสฺสนตฺติกวชฺชานํ เอกูนวีสติยา ติกานํ วเสน เอกูนวีสติจตุวีสติกาฯ ยทิ อสมานวีถิยมฺปิ กุสลาทีนํ ลพฺภมานตา โยเชตพฺพา, อถ กสฺมา สมานวีถิยํเยว โยชิตาติ อาห ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิฯ เตเนวาติ อสมานวีถิยํ อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตาเยวฯ

จิตฺตสมฺพนฺโธติ จิตฺเตน สมฺพนฺโธ จิตฺตสมฺพนฺธํ กตฺวา จิตฺตสีเสน เวทนาย กถนํฯ ติกภูมิวเสนาติ กุสลตฺติกาทิติกวเสน, กามาวจราทิภูมิวเสน จฯ ทฺวารติกวเสนาติ จกฺขาทิอุปฺปตฺติทฺวารวเสน, กุสลตฺติกาทิติกวเสน จฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ทีเปตพฺพสฺส อตฺถสฺส วิเสสาภาวโต สตฺตวิธเภทาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิฯ น จ ทฺวารํ อนามฏฺฐนฺติ โยชนาฯ เตน สตฺตวิธเภทโต ติํสวิธเภเท วิเสสํ ทสฺเสติฯ ยทิปิ อุภยตฺถ ภูมิโย อาคตา, รูปาวจราทิภูมิอามสเนน ปน อสมานวีถิยํ ลพฺภมานตา ทสฺสิตาติ อาห ‘‘อติพฺยตฺตา จ เอตฺถ สมานาสมานวีถีสุ ลพฺภมานตา’’ติฯ สุขทีปนานิ โหนฺติ ทฺวารภูมิอามสนมุเขน เวทนากฺขนฺธสฺส วิภตฺตตฺตาฯ น ภูมิโย อเปกฺขิตฺวา ฐปิตาติ กเถตพฺพภาเวน ภูมิโย อเปกฺขิตฺวา น ฐปิตา, ภูมิวิภาเคน น กถิตาติ อตฺโถฯ อเปกฺขิตพฺพรหิตาติ ทฺวารภูมีนํ อคฺคหิตตฺตา อากงฺขิตพฺพทฺวาราทิวิเสสรหิตาฯ

‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ เอตฺถ นิปฺปริยายโต ปริยายโต จ อุปนิสฺสยโกฏิทสฺสนมุเขน อิธาธิปฺเปตอุปนิสฺสยโกฏิํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปนิสฺสยานนฺติ เวทนาย อุปนิสฺสยภูตานํฯ ทสฺสนนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ทิสฺวา วา คหณํฯ อุปนิสฺสยนฺตภาเวนาติ ลามกูปนิสฺสยภาเวนฯ ยทิ ฆายนาทีนิ อุปนิสฺสโย ภเวยฺยุํ, ปกตูปนิสฺสยาเนว สิยุํฯ ปกตูปนิสฺสโย จ นานาวีถิยํเยวาติ ตทลาภวจนํ อิธ นานาวีถิโชตกนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ฆานาทิทฺวาเรสู’’ติอาทินาฯ กสิณปริกมฺมาทีนนฺติ กสิณปริกมฺมสมาปตฺตินิพฺพตฺตนวิปสฺสนาวฑฺฒนาทีนํฯ ตทลาโภติ อุปนิสฺสยาลาโภ, โส จ ฆายนาทีหิ ปเรสํ ปฏิปตฺติยา ชานิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ อนฺติมภวิกโพธิสตฺตาทีนํ สวเนน วินา ตํผุสนํ สิยา มูลูปนิสฺสโยติ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตํฯ

สมฺปนฺนชฺฌาสโยติ วิวฏฺฏูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา สมฺปนฺนชฺฌาสโยฯ เตนาติ ‘‘เอวํ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ วจเนนฯ ตทุปนิสฺสยนฺติ ตโต ปรํ อุปฺปนฺนกสิณรูปทสฺสนาทีนํ อุปนิสฺสยภูตํฯ

ถามคมนํ นาม กามราคาทีนํเยว อาเวณิโก สภาโวติ อาห ‘‘อปฺปหีนกามราคาทิกสฺส วา’’ติฯ ‘‘ราโค อุปฺปนฺโน’’ติอาทินา อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณ ราคปฏิฆานํ อุปฺปตฺติวิจารณาว วุตฺตา, น เนสํ กิจฺจวิเสโสติ กิจฺจวิเสเสน วุตฺเต ทสฺเสนฺโต ‘‘อสมเปกฺขนายา’’ติอาทิมาหฯ ปวตฺตา เวทนาติ อตฺโถฯ ปการนฺตเรนาติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปนฺนกิเลสานํ สมติกฺกมนสงฺขาเตน ปการนฺตเรนฯ ตถา ภาวนาวเสนาติ เอตฺถ ตถา-สทฺเทน จกฺขุสมฺผสฺสสฺส จตุภูมิกเวทนาย อุปนิสฺสยภาโว เอว ปการนฺตเรน กถิโตติ อิมเมวตฺถํ อากฑฺฒติฯ ภาวนาเยเวตฺถ ปการนฺตรํฯ

สพฺพํ สมฺมสนํ ภาวนาติ เวทิตพฺพา, น นีวรณปฺปหานปริญฺญาวฯ

อญฺญมญฺญสฺส จาติ โผฏฺฐพฺพมหาภูเตสุ อิตรีตรสฺส, อาโปธาตุยา จ วเสนฯ

เตสนฺติ ชาติอาทีนํ, กมฺมตฺเถ เจตํ สามิวจนํฯ สหชาตสฺส มโนสมฺผสฺสสฺส พลวปจฺจยภาวํ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส วา ทสฺสนสฺสาติ ตสฺส วา ชาติอาทิเก ภยโต ทสฺสนวเสน ปวตฺตสฺส กามาวจรญาณสฺสฯ

ตเทว อตฺตโน ผลสฺเสว ผลภาเวนาติ ‘‘มโนสมฺผสฺโส’’ติ ผสฺสสฺส การณภาเวน ยํ วุตฺตํ, ตเทว วิญฺญาณํ อตฺตโน ผลสฺส ผลภาเวน วุตฺตสฺส ผสฺสสฺส ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสช’’นฺติอาทินา ผลภาเวน วตฺตุํ น ยุตฺตํฯ ‘‘มโนสมฺผสฺโส’’ติอาทินา ลพฺภมาโนปิ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ ผสฺสสฺส ปจฺจยภาโว เหตุผลสงฺกรปริหรณตฺถํ น วุตฺโตติ วตฺวา ยทิปิ ผสฺโส วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, น ปน ผสฺสสฺส วิย วิญฺญาณํ โส ตสฺส วิเสสปจฺจโย โหตีติ วิญฺญาณสฺส จกฺขุสมฺผสฺสชาทิตา น วุตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา