นตฺถีติ กตฺวาติ ยทิปิ ยถา อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตถา เอกุปฺปาเทกนิโรธตา รูปานํ อรูเปหิ, อรูปานญฺจ รูเปหิ นตฺถิฯ ยถา จ อมฺเหหิ วุตฺตํ, ตถา อตฺเถวาติ อธิปฺปาโยฯ

จตุตฺถสฺส ปการสฺส วุจฺจมานตฺตา ‘‘ตโย ปกาเร อาหา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘เตสํเยว รูปานํ กายวิกาโร’’ติอาทินา ปรินิปฺผนฺนานํ วิการาทิภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สพฺพํ ปรินิปฺผนฺนํ สงฺขตเมวา’’ติ วทนฺเตน ปรินิปฺผนฺนตาปริยาโย ทสฺสิโตฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตปริจฺฉินฺโนติ ปาตุภาววิทฺธํสภาวปริจฺฉินฺโน, อุทยพฺพยปริจฺฉินฺโน วาฯ ‘‘อยํ ทตฺโต นาม โหตู’’ติอาทินา นามกรณํ นามคฺคหณํฯ สมาปชฺชนํ นิโรธสมาปตฺติยา สมถวิปสฺสนานุกฺกเมน นามกายสฺส นิโรธเมวฯ อาทิ-สทฺเทน สตฺตกสิณาทิปญฺญตฺติยา ปญฺญาปนํ สงฺคณฺหาติฯ นิปฺผาทิยมาโนติ สาธิยมาโนฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมปิ ลพฺภเตวาติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทิโก เทสนากฺกโมวา’’ติ วุตฺตํฯ อนุปุพฺพุกฺกํสโตติ ทานสีลกามาทีนวาทิทสฺสนเนกฺขมฺมกถานํ อนุกฺกเมน อุกฺกฏฺฐภาวโต กถานํ อนุปุพฺพุกฺกํสตา วุตฺตาฯ เตน อุกฺกํสกฺกโม นามายํ วิสุํ กโมติ ทสฺเสติฯ ตถาปิ ทานาทีนํ เทสนากฺกมาวโรธเน การณมาห ‘‘อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานาภาวโต’’ติฯ ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปหานปฏิปตฺติภูมิกฺกเม สงฺคณฺหาติฯ ‘‘จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูต’’นฺติ อิมินา ปญฺจรูปินฺทฺริยโคจรตา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เอกเทเสนา’’ติอาทิฯ เอกเทเสนาติ พาหิโรฬาริกายตเนหิฯ เอตฺถาติ ‘‘ยํ เวทยติ, ตํ สญฺชานาตี’’ติ เอตสฺมิํ ปเท วุตฺตนเยนฯ

ตํสภาวตานิวตฺตนตฺถนฺติ อนาสวธมฺมสภาวตานิวตฺตนตฺถํฯ อนาสวา ขนฺเธสฺเวว วุตฺตาติ อตฺโถ สาสวานมฺปิ ขนฺเธสุ วุตฺตตฺตาฯ นนุ จ อนาสวธมฺโม ขนฺเธสุ อวุตฺโตปิ อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิ, ขนฺธาธิกาเร ขนฺธปริยาปนฺนา เอว อนาสวา คยฺหนฺตีติ นายํ โทโสฯ

ยถา ผสฺสาทโย วิเสสโต ตทนุคุณวุตฺติตาย สงฺขตาภิสงฺขรณสภาวาติ สงฺขารกฺขนฺเธ สมวรุทฺธา, น เอวํ เวทนาสญฺญาวิญฺญาณานีติ รูปธมฺมา วิย ตานิ วิสุํ ขนฺธภาเวน วุตฺตานิฯ เอเตน ผสฺสาทีนํ วิสุํ ขนฺธสทฺทวจนียตาภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ผุสนาทโย ปนา’’ติอาทิฯ อิติอาทีนญฺจ สุตฺตานนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ รูปํ อุปาทาย รูปํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธาฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ สติ วิญฺญาณํ อุปาทาย วิญฺญาณํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธา’’ติ (สํ. นิ. 3.158), ตถา ‘‘อหํ รูปํ, มม รูปนฺติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายี โหตี’’ติ (สํ. นิ. 3.1) จ เอวมาทีนํ สุตฺตปทานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เอเตนาติ อตฺตนา ทสฺสิตสุตฺเตนฯ วกฺขมานสุตฺตวเสน จาติ ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สตี’’ติอาทิกสฺส อฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา) วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส วเสนฯ ‘‘ปริตฺตารมฺมณาทิวเสน น วตฺตพฺพา’’ติ เอเตน นวตฺตพฺพารมฺมณาปิ ทิฏฺฐิ ขนฺเธ เอว นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ, ปเคว ขนฺธารมฺมณาติ ทสฺเสติฯ

เวทนาการณายาติ เวทนายาตนายฯ ฉาทาปนโตติ โรจาปนโตฯ พาหุลฺเลนาติ พหุลภาเวนฯ อุปาทานกฺขนฺธา หิ พาหุลฺลปฺปวตฺติกา, น อิตเรฯ

ปุฏํ กตฺวาติ จ ฉตฺตสทิสํ ปุฏํ พนฺธํ กตฺวาฯ วตฺถุมฺหีติ จกฺขาทิวตฺถุมฺหิฯ วฏฺฏคตเวทนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สา หิ อิธ ทฏฺฐพฺพภาเว ฐิตาฯ อูเนหีติ วตฺถุนา, กิเลเสหิ จ อูเนหิฯ

มายายาติ อินฺทชาลาทิมายาย ปโยโค มายาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘มายาย ทสฺสิตํ รูปํ ‘มายา’ติ อาหา’’ติฯ วตฺถุภาวาทิโตติ อาทิ-สทฺเทน อารมฺมณสมฺปยุตฺตาทิเก สงฺคณฺหาติฯ กตฺถจีติ รูปกฺขนฺธาทิเกฯ โกจิ วิเสโสติ อสุภาทิโกวฯ

ตสฺสาติ อชฺฌตฺติกรูปสฺสฯ ยสฺส กามราคปฺปหานมุเขน สพฺพราคปฺปหานํ สมฺภวติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘กามราคมุเขน วา สพฺพโลภปฺปหานํ วทตี’’ติฯ

โยเชตพฺพนฺติ เวทนาย ฉนฺทราคํ ปชหนฺโต ตสฺสา สมุทยภูเต ผสฺเสปิ ฉนฺทราคํ ปชหตีติ โยเชตพฺพนฺติฯ ปริญฺญตฺตยสฺส โยชนา ปากฏา เอวฯ

ตโตติ ทุกฺขุปฺปาทนสุขวินาสนานํ อทสฺสนโตฯ ภินฺทตีติ วินาเสติฯ ตนฺติ มโนสญฺเจตนาหารํ ญาตตีรณปริญฺญาหิ ปริคฺคณฺหาติ ตีเรติฯ

ตํ ปชหนฺโตติ อวิชฺชํ ปชหนฺโตฯ ปรามฏฺฐนฺติ ปรามาสสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิจฺจาทิวเสน คหิตํฯ วิญฺญาณํ นิจฺจโต ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐุปาทานํ อุปาทิยตีติ อยมตฺโถ ‘‘ตเทวิทํ วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรติ, อนญฺญ’’นฺติอาทิสุตฺตปเทหิ (ม. นิ. 1.396) ทีเปตพฺโพฯ

กมาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[34] ตํ วตฺวาติ ตํ ภูมิวเสน ชานิตพฺพตํ ‘‘สพฺพาปิ จตุภูมิกเวทนา’’ติอาทินา วตฺวาฯ สมฺปยุตฺตโต ทสฺสิตตาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เหตุชาติภูมิอินฺทฺริยวตฺถุสมฺผสฺสชเภทโต ทสฺสิตตํ อนวเสสโต สงฺคณฺหาติฯ

ยทิปิ ตํ-สทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตสฺส สามญฺญโต ปฏินิทฺเทโส, ตถาปิ อนนฺตรเมว ปจฺจามสิตุํ ยุตฺโต อิตรตฺถ อสมฺภวโตติ อาห ‘‘อฏฺฐ…เป.… โยชนา’’ติฯ ‘‘อฏฺฐวิธตฺตาภาวโต’’ติ อิมินา ตํ อสมฺภวํ ทสฺเสติฯ

ปูรณตฺถเมว วุตฺโต, อปุพฺพตาภาวโตติ อตฺโถฯ

คหณวฑฺฒนวเสนาติ คหณสฺส วฑฺฒนวเสนฯ คหณนฺติ เจตฺถ กถนํ ทฏฺฐพฺพํ, ตสฺส วฑฺฒนํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน อวุตฺตสฺส กถนํฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพ คหิตโต อญฺญสฺส คหณํ วฑฺฒน’’นฺติ, ตโต เอว จ ‘‘ปุริมคหิเต อญฺญุปจยวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วฑฺฒนสทฺโท เฉทนตฺโถ’’ติ อิทํ ยถา อสิวา ‘‘สิวา’’ติ, ทิฏฺฐญฺจ ‘‘อทิฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ นยนีหรณนฺติ นียตีติ นโย, เทสนา, ตสฺส นีหรณํ ปวตฺตนํฯ