4. สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[20] ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยาติ เอตฺถา’’ติ อิทํ ปฐมํ ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยา’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตสฺส หิ ภุมฺมวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ หิ ปธานํ ทสฺสิต’’นฺติฯ เหฏฺฐิมโกฏิยาว ปธานํ ทสฺสิตนฺติ อิมมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ยทิ เอว’’นฺติอาทินา โจเทติฯ อิตโร ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยา ปธานเมว ทสฺสิต’’นฺติ เอวเมตฺถ นิยโม คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปริมโกฏิคตภาเวนา’’ติอาทินา ตํ ปริหรติฯ ปธานสฺเสว ทสฺสนํฯ ปธาเน หิ ทสฺสิเต อปฺปธานมฺปิ อตฺถโต ทสฺสิตเมว โหตีติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารา ปน ตาย คหิตาย คหิตาว โหนฺตี’’ติฯ ยํ เหฏฺฐิมโกฏิยํ ลพฺภติ, ตํ อุปริมโกฏิยมฺปิ ลพฺภติ เอวาติ อาห ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิ หิ สพฺพพฺยาปิกา’’ติฯ ทุติเย กรณนิทฺเทสตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาคตาติ สมฺพนฺโธ’’ติ อาหฯ อาคมนกิริยา หิ เหฏฺฐิมโกฏิยา กรณภาเวน ตตฺถ วุตฺตาติฯ ยถา จ อาคมนกิริยาย, เอวํ วจนกิริยายปิ เหฏฺฐิมโกฏิยา กรณภาโว สมฺภวตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริเมปิ วา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอกูนปญฺญาสปฺปเภเท’’ติ อิทํ โลกิยจิตฺตุปฺปาเท ปาฬิอาคตานํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ อุปริมโกฏิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เยวาปนกธมฺเมหิ สทฺธิํ อุปริมโกฏิยา คยฺหมานาย ‘‘เตปญฺญาสา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, โลกุตฺตรจิตฺตุปฺปาทวเสน ปน ‘‘สตฺตปญฺญาสา’’ติฯ

สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

สมุคฺคม-ปทสฺส ตตฺวโต ปริยายโต จ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สญฺชาติยํ อาทิอุปฺปตฺติย’’นฺติฯ เภทโต ปน สมาโยเค อุคฺคมนนฺติฯ ตตฺถ เกน สมาโยเค, กุโต, กถญฺจ อุคฺคมนนฺติ วิจารณายํ อาห ‘‘ตํตํปจฺจยสมาโยเค’’ติอาทิฯ ตตฺเถวาติ ปญฺจโวการภเว เอวฯ ตตฺถ หิ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา สมุคฺคจฺฉนฺติฯ ยถาธิคตานํ อธิคตปฺปการานํ, ปฏิสนฺธิกานนฺติ อตฺโถฯ โอปปาติกสมุคฺคเมเนว เจตฺถ สํเสทชสมุคฺคโมปิ คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพ ปญฺจกฺขนฺธปริยาปนฺนานํ ตทา อุปฺปชฺชนารหานํ อุปฺปชฺชนโตฯ ตตฺถ สํเสทชา อุปฺปชฺชิตฺวา วฑฺฒนฺติ, อิตเร น วฑฺฒนฺตีติ อิทเมเตสํ นานากรณํฯ สุขุมชาติยโลมา เอว กิร เกจิ เอฬกา หิมวนฺเต วิชฺชนฺติ, เตสํ โลมํ สนฺธาย ‘‘ชาติมนฺตเอฬกโลม’’นฺติ วุตฺตํ อติสุขุมตฺตา เตสํ โลมานํฯ เกจิ ปน ‘‘อชปากติเกฬกาทีหิ สงฺกรรหิตานํ เตสํ เอฬกวิเสสานํ นิพฺพตฺเตฬกสฺส โลมํ ชาติอุณฺณา, ตมฺปิ ตงฺขณนิพฺพตฺตสฺสา’’ติ วทนฺติฯ คพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตสฺสาติ อปเรฯ เอวํสณฺฐานนฺติ ชาติอุณฺณํสุโน ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตเตลพินฺทุสณฺฐานํฯ วณฺณปฺปฏิภาโคติ รูปปฏิจฺฉนฺโน สณฺฐานปฏิจฺฉนฺโน จฯ

สนฺตติมูลานีติ ตสฺมิํ ภเว รูปสนฺตติยา มูลภูตานิฯ อเนกินฺทฺริยสมาหารภาวโตติ ยถารหํ จกฺขาทิอเนกินฺทฺริยสงฺฆาตภาวโตฯ ปธานงฺคนฺติ อุตฺตมงฺคํ สิโรฯ

น ตสฺส ตสฺส ขนฺธสฺส ปริปุณฺณตํ, ตํตํขนฺเธกเทสสฺเสว วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ กามาวจรานนฺติ กามาวจรสตฺตานํฯ ปริหีนายตนสฺสาติ ปริหีนสฺส จกฺขาทิอายตนสฺส วเสนฯ ตตฺถ ทุคฺคติยํ อนฺธสฺส จกฺขุทสกวเสน, พธิรสฺส โสตทสกวเสน, อนฺธพธิรสฺส อุภยวเสน สนฺตติสีสหานิ เวทิตพฺพาฯ นปุํสกสฺส ปน ภาวหานิ วุตฺตา เอวฯ ตถา อนฺธพธิราฆานกสฺส จกฺขุโสตฆานวเสนฯ ตํ ปน ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยา วิรุชฺฌติฯ ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ รูปาวจรานํ ปน จกฺขุโสตวตฺถุชีวิตวเสน จตฺตาริ สนฺตติสีสานีติ อิตเรสํ วเสน สนฺตติสีสหานิ เวทิตพฺพาฯ

เตสนฺติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํฯ วตฺถุภาเวนาติ วิจารณาย อธิฏฺฐานภาเวนฯ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปนฺนา ปวตฺตา ปญฺจกฺขนฺธาติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺติกฺขเณ จ ปญฺจกฺขนฺเธ ทสฺเสติฯ ภุมฺมนิทฺเทโสติ ‘‘ปญฺจสุ ขนฺเธสู’’ติ อยํ ภุมฺมนิทฺเทโสฯ อญฺญถาติ นิทฺธารเณ อนธิปฺเปเตฯ ‘‘ภาเวนภาวลกฺขณตฺเถ’’ติ อิทํ วิสยาทิอตฺถานํ อิธาสมฺภวโต วุตฺตํฯ อุภยนฺติ รูปารูปํฯ รูปารูปสนฺตตินฺติ รูปสมุฏฺฐาปกํ รูปสนฺตติํ อรูปสนฺตติญฺจฯ ‘‘วตฺถุ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลํ โหตี’’ติ อิทํ น ปฏิสนฺธิกฺขณํ เอว, นาปิ วตฺถุรูปํ เอว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพรูปานํ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘ตทา หี’’ติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส การณวจนํฯ ตตฺถ ตนฺติ รูปํฯ