ยทิ สนฺติกโต ทูรํ ลพฺภติ, ยทคฺเคน ทูรํ ลพฺภติ, ตทคฺเคน ทูรโต สนฺติกํ อุทฺธริเยยฺยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อุปาทายุปาทาย ทูรโต จ สนฺติกํ น สกฺกา อุทฺธริตุ’’นฺติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ยํ สนฺติกโต ทูรํ ลพฺภติ, ยทิปิ ตํ วิสภาคฏฺเฐน ลพฺภติ, ตถาปิ ยํ ตตฺถ สนฺติกํ ลพฺภติ, ตํ สภาคฏฺเฐเนว ลพฺภตีติ สนฺติกโตว สนฺติกํ อุทฺธฏํ สิยาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วิสภาคฏฺเฐน ทูรตา, สภาคฏฺเฐน จ สนฺติกตา อิจฺฉิตา, ตสฺมาฯ โลภสหคตาย โทสสหคตา วิสภาคตาย ทูเร สมานา กถํ สนฺติเก ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ นนุ ตาสํ อกุสลสภาคตา ลพฺภเตวาติ ตตฺถ อุตฺตรมาห ‘‘วิสภาคตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เภทํ อคฺคเหตฺวา น ปวตฺตตีติ เภทํ วิเสสํ อสทิสตํ คเหตฺวา เอว ปวตฺตติ วิสภาคตาฯ ทูรตายาติ อิธาธิปฺเปตาย ทูรตาย สภาคสฺส อพฺยาปกตฺตา ทูรโต สนฺติกุทฺธรณํ น สกฺกา กาตุํฯ สติ หิ สภาคพฺยาปกตฺเต สิยา สนฺติกตาติ ทูรโต สนฺติกุทฺธรณํ สกฺกา กาตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น หี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรติฯ สภาคตาติ สามญฺญํฯ เภทนฺติ วิเสสํฯ อนฺโตคธํ กตฺวาวาติ อภิพฺยาเปตฺวาวฯ วิสภาคพฺยาปกตฺตา สนฺติกตายาติ อิธาธิปฺเปตวิสภาคํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตนโต เหฏฺฐา วุตฺตสนฺติกตาย สนฺติกโต ทูรุทฺธรณํ สกฺกา กาตุํฯ ตเมวตฺถํ ‘‘อกุสลตา หี’’ติอาทินา ปากฏํ กโรติฯ

เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[17] ตสฺสาปีติ สญฺญายปิฯ ตพฺพตฺถุกตฺตาติ จกฺขุวตฺถุกตฺตาฯ ปฏิฆวิญฺเญยฺโยติ ยถาวุตฺตปฏิฆโต วิชานิตพฺโพ ปฏิฆวเสน คเหตพฺโพฯ อุตฺตรปทโลปํ กตฺวาติ ปุริมปเท อุตฺตรปทโลปํ กตฺวาฯ

วิญฺเญยฺยภาเว, น อุปฺปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโยฯ วจนนฺติ สทฺโท, นามนฺติ อตฺโถฯ วจนาธีนาติ คเหตพฺพตํ ปติ สทฺทาธีนา, นามายตฺตคหณาติ อตฺโถฯ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ นามรูปทุเก (ธ. ส. มูลฏี. 101-108) วุตฺตเมวฯ

อธิวจนํ ปญฺญตฺติปกาสกํ ญาปกํ เอเตสํ อตฺถีติ อธิวจนา ยถา อริสโสติฯ ตโตโชติ อธิวจนสงฺขาตโต อรูปกฺขนฺธโต ชาโตฯ อรูปกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา ผสฺเสปิ ยถาวุตฺโต อตฺโถ สมฺภวตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺผสฺโสเยว วา’’ติอาทิมาหฯ น เกวลํ มโนทฺวาริกผสฺเส เอว, อถ โข ปญฺจทฺวาริกผสฺเสปิ ‘‘วิญฺเญยฺยภาเว วจนํ อธิกิจฺจ ปวตฺตา อธิวจนา’’ติอาทิวุตฺตปฺปกาโร อตฺโถ สมฺภวติฯ อิตีติ ตสฺมาฯ เตน ปริยาเยนาติ มโนสมฺผสฺสชปริยาเยนฯ ตโตชาปีติ ปญฺจทฺวาริกผสฺสชาตาปิฯ อญฺญปฺปการาสมฺภวโตติ ปฏิฆสมฺผสฺสชปริยายสฺส อสมฺภวโตฯ อาเวณิกํ ปฏิฆสมฺผสฺสชตาฯ ปการนฺตรํ อธิวจนสมฺผสฺสชตาฯ

ยทิ เอวนฺติ ยทิ ปญฺจทฺวาริกผสฺเสหิ อุปฺปนฺนสญฺญา ปริยายโต นิปฺปริยายโต จ ‘‘อธิวจนสมฺผสฺสชา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ จตฺตาโรปิ อรูปิโน ขนฺธา เอวํ วตฺตุํ ยุตฺตาฯ เอวํ สนฺเต สญฺญาว กสฺมา ‘‘อธิวจนสมฺผสฺสชา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ติณฺณํ ขนฺธาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ติณฺณํ ขนฺธานนฺติ เวทนาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธานํฯ อตฺถวเสนาติ ‘‘วจนํ อธิกิจฺจ ปวตฺตา อธิวจนา’’ติอาทินา วุตฺตอตฺถวเสน อนฺวตฺถตาวเสนฯ อตฺตโน ปตฺตมฺปิ นามนฺติ ‘‘อธิวจนสมฺผสฺสชา’’ติ เอวํ อตฺตโน อนุปฺปตฺตมฺปิ นามํฯ ธมฺมาภิลาโปติ สภาวนิรุตฺติฯ ปุพฺเพ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ สาธารโณปิ อธิวจนสมฺผสฺสชโวหาโร รุฬฺหิวเสน สญฺญาย เอว ปวตฺโตติ วตฺวา อิทานิ โส ตทญฺญารูปกฺขนฺธสาธารโณ สญฺญาย นิเวสิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ รชฺชิตฺวา โอโลกนาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กุชฺฌิตฺวา โอโลกนาทิ วิย รชฺชิตฺวา สวนาทิปิ สงฺคยฺหตีติ เวทิตพฺพํ, ตถาโสตาวธานาทิโนปิ รตฺตตาทิวิชานนนิมิตฺตตาสมฺภวโตฯ จกฺขุสมฺผสฺสชาสญฺญาย ปน ปากฏภาวํ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘โอโลกนํ จกฺขุวิญฺญาณวิสยสมาคเม’’ติอาทิมาหฯ

โอโลกนสฺส อปากฏภาเว รตฺตตาทิวิชานนํ น โหติ, ปากฏภาเว จ โหตีติ อาห ‘‘ปสาทวตฺถุกา เอวา’’ติฯ ‘‘อญฺญํ จินฺเตนฺต’’นฺติ ยํ ปุพฺเพ เตน กถิตํ, กาเยน วา ปกาสิตํ, ตโต อญฺญํ กิญฺจิ อตฺถํ จินฺเตนฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ญาต’’นฺติฯ

สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[20] ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยาติ เอตฺถา’’ติ อิทํ ปฐมํ ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยา’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตสฺส หิ ภุมฺมวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ หิ ปธานํ ทสฺสิต’’นฺติฯ เหฏฺฐิมโกฏิยาว ปธานํ ทสฺสิตนฺติ อิมมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ยทิ เอว’’นฺติอาทินา โจเทติฯ อิตโร ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยา ปธานเมว ทสฺสิต’’นฺติ เอวเมตฺถ นิยโม คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปริมโกฏิคตภาเวนา’’ติอาทินา ตํ ปริหรติฯ ปธานสฺเสว ทสฺสนํฯ ปธาเน หิ ทสฺสิเต อปฺปธานมฺปิ อตฺถโต ทสฺสิตเมว โหตีติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารา ปน ตาย คหิตาย คหิตาว โหนฺตี’’ติฯ ยํ เหฏฺฐิมโกฏิยํ ลพฺภติ, ตํ อุปริมโกฏิยมฺปิ ลพฺภติ เอวาติ อาห ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิ หิ สพฺพพฺยาปิกา’’ติฯ ทุติเย กรณนิทฺเทสตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาคตาติ สมฺพนฺโธ’’ติ อาหฯ อาคมนกิริยา หิ เหฏฺฐิมโกฏิยา กรณภาเวน ตตฺถ วุตฺตาติฯ ยถา จ อาคมนกิริยาย, เอวํ วจนกิริยายปิ เหฏฺฐิมโกฏิยา กรณภาโว สมฺภวตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริเมปิ วา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอกูนปญฺญาสปฺปเภเท’’ติ อิทํ โลกิยจิตฺตุปฺปาเท ปาฬิอาคตานํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ อุปริมโกฏิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เยวาปนกธมฺเมหิ สทฺธิํ อุปริมโกฏิยา คยฺหมานาย ‘‘เตปญฺญาสา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, โลกุตฺตรจิตฺตุปฺปาทวเสน ปน ‘‘สตฺตปญฺญาสา’’ติฯ

สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ