เมนู

[1030] ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส’’ติอาทินา สามญฺญวิเสสลกฺขณปริคฺคาหิกา สลกฺขณปริคฺคาหิกา ทิฏฺฐิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโย ญาตปริญฺญา, ตโต ปรํ ยาว อนุโลมา ตีรณปริญฺญา, อุทยพฺพยานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ยาว มคฺคา ปหานปริญฺญา

ตตฺถ ตตฺถาติ ขนฺธาทีนํ ตาว ขนฺธวิภงฺคาทีสุ ปญฺหปุจฺฉกวาเร วตฺตพฺพํ วุตฺตํ, เหตุอาทีนญฺจ ขนฺธาทีสุ อนฺโตคธตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ปญฺหปุจฺฉกวาเร วตฺตพฺพํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อภิญฺเญยฺยาทิวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมหทยวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สมฺโมหวิโนทนิยา ลีนตฺถปทวณฺณนา

วิภงฺค-มูลฏีกา สมตฺตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมปิฏเก

วิภงฺค-อนุฏีกา

1. ขนฺธวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

จตุสจฺจนฺโตคธตฺตา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ คาถายํ ‘‘จตุสจฺจทโส’’ติ นิปฺปเทสโต สจฺจานิ คหิตานีติ นิปฺปเทสโต เอว ตทตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘จตฺตาริ สจฺจานี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมาหฏานีติ สมานีตานิ, จิตฺเตน เอกโต คหิตานีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สมาหฏานี’’ติ จ เอเตน สมาหาเร อยํ สมาโสติ ทสฺเสติฯ เตเนวสฺส กเตกตฺตสฺส จตุสจฺจนฺติ นปุํสกนิทฺเทโส ‘‘ติวฏฺฏ’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ปตฺตาทิปกฺเขเปน หิสฺส น อิตฺถิลิงฺคตา ยถา ปญฺจปตฺตํ, จตุยุคํ, ติภุวนนฺติ, ตํ จตุสจฺจํ ปสฺสิ อทกฺขิ, ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌีติ อตฺโถฯ กสฺมา ปเนตฺถ อนนฺตาปริมาเณสุ อนญฺญสาธารเณสุ มหากรุณาสพฺพญฺญุตญฺญาณาทีสุ พุทฺธคุเณสุ สํวิชฺชมาเนสุ สาวเกหิ, ปจฺเจกพุทฺเธหิ จ สาธารเณน จตุสจฺจทสฺสเนน ภควนฺตํ โถเมตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘สติปิ สาวกาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อนญฺญปุพฺพกตฺตา’’ติ อิมินา สาวเกหิ, ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทินา ปจฺเจกพุทฺเธหิ จ ภควโต จตุสจฺจทสฺสนสฺส อสาธารณตํ, นิรติสยตญฺจ ทสฺเสติฯ ปรสนฺตาเนสุ ปสาริตภาเวน สุปากฏตฺตาติ เทสนานุภาเวน เวเนยฺยสนฺตาเนสุ จตุสจฺจทสฺสนสฺส วิตฺถาริตภาเวน ยาว เทวมนุสฺเสสุ สุปฺปกาสิตตฺตาฯ

นาถสทฺทํ โลเก ยาจนุปตาปิสฺสริยาสีสาสุ ปฐนฺตีติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘นาถตีติ นาโถ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺมา ภควา จตุสจฺจทสฺสนภาเวเนว อตฺตโน หิตสุขาสีสาย กิเลสพฺยสนุปตาปนสฺส, หิตปฏิปตฺติยาจนสฺส จ มตฺถกํ ปตฺโต, ตสฺมา ตํ เตเนว ปกาสิตนฺติ อตฺถุทฺธารํ อนามสิตฺวา ปทุทฺธารวเสน นาถสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสตี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘จตุสจฺจทโส’’ติ วา อิมินา อนญฺญสาธารโณ ภควโต ญาณานุภาโว ปกาสิโตติ ‘‘นาโถ’’ติ อิมินา อนญฺญสาธารณํ กรุณานุภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘เวเนยฺยาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต ภควา นาโถติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ ตถา ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต คุเณหิ อีสตีติ โยเชตพฺพํฯ จิตฺติสฺสริเยนาติ อริยิทฺธิอาทินา จิตฺเต วสีภาเวนฯ คุเณหิ อีสตีติ ปรมุกฺกํสคเตหิ อตฺตโน สีลาทิคุเณหิ ธมฺเมน อิสฺสริยํ วตฺเตตีติ อตฺโถฯ เอวํภูโต ยสฺมา สพฺพาภิภู นาม โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อภิภวตี’’ติฯ ตถา จาห ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… อภิภู อนภิภูโต, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23; ที. นิ. 1.188)ฯ ทุวิเธนาปิ อิสฺสริยตฺถํ นาถสทฺทํ ทสฺเสติฯ

อฏฺฐารสปฺปเภทาย เทสนาย โถมนเมวาติ โยชนาฯ สมานคณนคุเณหีติ สมานคณเนหิ คุเณหิ กรณภูเตหิฯ ยถาวุตฺเตน นิรติสเยน จตุสจฺจทสฺสเนนาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส, ทสพเลสุ วสีภาวสฺส จ ปทฏฺฐานภูเตนฯ สจฺจาภิสมฺโพเธน หิ อภินีหารานุรูปํ รูปารูปธมฺเมสุ ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุขปฺปวตฺเตน สาติสยํ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนปฺปเภเทน มหาวชิรญาณสงฺขาเตน พุทฺธาเวณิเกน สมฺมสเนน สมฺภูเตน ภควา สมฺมาสมฺโพธิยํ ปติฏฺฐิโตว กุสลาทิเภเทน, ผสฺสาทิเภเทน จ ธมฺเม วิภชนฺโต จิตฺตุปฺปาทกณฺฑาทิวเสน ธมฺมสงฺคหํ จตุธา เทเสตุํ สมตฺโถ อโหสิฯ ตถา อตีตํเส อปฺปฏิหตญาณตาทิพุทฺธธมฺมสมนฺนาคโต ภควา อตีตาทิเภทโต ขนฺธาทิเก วิภชิตฺวา เทเสตุํ สมตฺโถ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาวุตฺเตน…เป.… วิภงฺค’’นฺติฯ

‘‘สพฺพญฺญุภาสิตตฺตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อสพฺพญฺญุนา เทเสตุํ อสกฺกุเณยฺยตํ ทสฺเสนฺโต’’ติ เอเตน ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคานํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตตญฺเญว วิภาเวติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธตาทิคุเณติ พุทฺธรตนสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธตา, ธมฺมสงฺฆรตนานํ สฺวากฺขาตตา, สุปฺปฏิปนฺนตาติ เอวมาทิคุเณ ปกาเสติฯ

นนุ จ ‘‘จตุสจฺจทโส’’ติอาทินา ภควโตว คุณา วิภาวิตาติ? สจฺจํ, เตเนว ธมฺมสงฺฆานมฺปิ คุณา วิภาวิตา โหนฺติ ตปฺปภวสฺส อนญฺญถาภาวโต, ตทปเทเสน วา ธมฺโม, ตทาธาโร จ สงฺโฆ วุตฺโตว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธาทีนํ…เป.… วิภาเวตี’’ติฯ

อตีตํเสติ อตีตโกฏฺฐาเส, ปุพฺพนฺเตติ อตฺโถฯ อปฺปฏิหตนฺติ นปฺปฏิหตํ, ญาณสฺส ปฏิฆาโต นาม อญฺญาณํ, สพฺพมฺปิ วา กิเลสชาตํฯ ตํ ยสฺมา ภควโต สห วาสนาย ปหีนํ, ตสฺมาสฺส อตีตํเส สพฺพตฺถกเมว เญยฺยาวรณปฺปหาเนน ญาณํ อปฺปฏิหตนฺติ วุจฺจติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ กิํ ปเนตานิ ปาฏิเยกฺกํ วิสุํ ญาณานิ, อุทาหุ อตีตาทีสุ ปวตฺตนกญาณานิ เอว? ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณานิ นาม ปาฏิเยกฺกํ ภควโต ตีณิ ญาณาเนวาติ วทนฺติฯ เอกํเยว หุตฺวา ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณํ นาม สพฺพญฺญุตญฺญาณเมวฯ สพฺพํ กายกมฺมนฺติ ยํ กิญฺจิ ภควตา กตฺตพฺพํ กายกมฺมํฯ ญาณปุพฺพงฺคมนฺติ ญาณปุเรจาริกํฯ ญาณานุปริวตฺตนฺติ ญาณสฺส อนุปริวตฺตนกํ, สพฺพํ กายปโยคํ ปวตฺเตนฺโต ภควา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ญาณสหิตเมว ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ฉนฺทสฺสาติ กตฺตุกมฺยตาย, มหากรุณาสมาโยคโต สตฺตานํ เอกนฺตหิเตสิตาย หิตกิริยาฉนฺทสฺสาติ อตฺโถฯ ธมฺมเทสนายาติ ธมฺมกถายฯ อปริกฺขยาปริเมยฺยปฏิภานตาย หิ ภควโต กรณสมฺปตฺติยา จ ธมฺมเทสนา นิรนฺตรํ ปวตฺติยมานาปิ น กทาจิปิ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, อญฺญทตฺถุ อุปรูปริ วฑฺฒเตวฯ วีริยสฺสาติ ปรหิตปฏิปตฺติยํ อุสฺสาหสฺสฯ วิมุตฺติยาติ ผลวิมุตฺติยาฯ เอตฺถ จ สมาธิอาทีนํ อหานิ ตํตํปฏิปกฺขสฺส สวาสนปหีนตฺตา อนญฺญสาธารณตาย เวทิตพฺพาฯ ฉนฺทาทีนํ ปน มหากรุณาสมาโยคโตปิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[1] เต เอว ธมฺเมติ เต เอว กุสลาทิเก ติกทุเกหิ สงฺคหิเต ธมฺเมฯ สุตฺตนฺเต ขนฺธาทิวเสน วุตฺเต ขนฺธาทิวเสน วิภชิตุนฺติ โยชนาฯ นนุ สุตฺตนฺเต ปฏิสมฺภิทาวเสน เต น วุตฺตาติ? ยทิปิ สรูปโต น วุตฺตา, ‘‘ชรามรเณ ญาณํ, ชรามรณสมุทเย ญาณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 2.33) ปน เหตุเหตุผลาทีสุ ญาณวิภาคสฺส วุตฺตตฺตา อตฺถโต วุตฺตา เอว โหนฺติ, ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 2.30) วา ปฏิสมฺภิทานํ อาคตตฺตา สุตฺตนฺเต ปฏิสมฺภิทาวเสนปิ เต ธมฺมา วุตฺตา เอวฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ สุตฺตนฺเตฯ สงฺเขเปนาติ สมาเสนฯ อุทฺเทสนิทฺเทสมตฺเตเนว หิ สุตฺตนฺเต ขนฺธาทโย เทสิตา, น ปฏินิทฺเทสาทินาติ สงฺเขเปน เต ตตฺถ วุตฺตาติ วุตฺตาฯ ตตฺถาติ วา ธมฺมสงฺคเหฯ ตตฺถาปิ หิ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 58) ขนฺธาทโย สงฺเขเปน วุตฺตาติฯ วิภชียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา ขนฺธาทโยติ วิภงฺโค, เต เอว ปกิรียนฺติ ปฏฺฐปียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ ปกรณํ, วิภงฺโค จ โส ปกรณญฺจาติ วิภงฺคปฺปกรณํฯ อาทิสทฺทตฺถโชตเกนาติ ‘‘อิติ วา, อิติ เอวรูปา นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.13) วิย อาทิสทฺทสฺส อตฺถทีปเกนฯ ปการตฺถโชตเกนาติ ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.1) วิย ปการตฺถวิภาวเกนฯ ‘‘เอกเทเสน สมุทายํ นิทสฺเสตี’’ติ เอเตน ‘‘รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ เอตฺถ อิติสทฺทสฺส นิทสฺสนตฺถตํ ทสฺเสติฯ นิทสฺสนตฺโถปิ หิ อิติ-สทฺโท ทิฏฺโฐ ยถา ‘‘อตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.15; 3.90)ฯ ปริสมาปนตฺโถ วา ‘‘ตสฺมาติห เม, ภิกฺขเว, ธมฺมทายาทา ภวถ, โน อามิสทายาทาฯ อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา ‘กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’ติ’’ (ม. นิ. 1.29) เอวมาทีสุ วิยฯ ปริสมาปนญฺเหตํ สุตฺตนฺตภาชนียสฺส เอกเทสทสฺสเนน ยทิทํ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ ตาว ตทตฺถสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ ตตฺถาติ วิภงฺคปฺปกรเณฯ

‘‘นิพฺพานวชฺชาน’’นฺติ เอตฺถ ยทิ นิพฺพานวชฺชานํ…เป.… อปฺปกตรปทตฺตา ขนฺธานํ ขนฺธวิภงฺโค อาทิมฺหิ วุตฺโต, นนุ สห นิพฺพาเนน สพฺพธมฺมสงฺคาหกตฺตา, สพฺพธมฺมสงฺคาหเกหิ จ อายตนาทีหิ ขนฺเธหิ จ อปฺปกตรปทตฺตา สจฺจวิภงฺโค อาทิมฺหิ วตฺตพฺโพติ ? น, ตตฺถาปิ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค เอกเทเสน ขนฺธานํ เอว วิภชิตพฺพโตฯ ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา…เป.… สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (วิภ. 190; ที. นิ. 2.387; ม. นิ. 1.120; 3.373)ฯ อิธ ปน อนวเสสโตว ขนฺธา วิภชียนฺตีติ นิพฺพานวชฺชานํ…เป.… อปฺปกตรปทตฺตา ขนฺธานํ ขนฺธวิภงฺโค อาทิมฺหิ วุตฺโตฯ

อปิจ รูปสมฺมูฬฺหา อรูปสมฺมูฬฺหา อุภยสมฺมูฬฺหาติ ติวิธา โพธเนยฺยปุคฺคลา, ตถา สํขิตฺตรุจิโน วิตฺถารรุจิโน นาติสงฺเขปวิตฺถารรุจิโน, ติกฺขินฺทฺริยา มุทินฺทฺริยา มชฺฌิมินฺทฺริยาติ จฯ เตสุ อรูปสมฺมูฬฺหานํ อุปการาย ขนฺธเทสนา, รูปสมฺมูฬฺหานํ อายตนเทสนา, อุภยสมฺมูฬฺหานํ ธาตุเทสนาฯ ตถา สํขิตฺตรุจีนํ ขนฺธเทสนา, นาติสงฺเขปวิตฺถารรุจีนํ อายตนเทสนา, วิตฺถารรุจีนํ ธาตุเทสนาฯ ติกฺขินฺทฺริยานํ ขนฺธเทสนา, มชฺฌิมินฺทฺริยานํ อายตนเทสนา, มุทินฺทฺริยานํ ธาตุเทสนาติ อิมินา ปโยชเนน อนุกฺกเมน จ ขนฺธายตนธาตุวิภงฺคานํ เทสนากฺกโมว เวทิตพฺโพฯ ตํ ปเนตํ ขนฺธาทิตฺตยํ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุมุเขเนว ญายมานํ ยถาภูตาวโพธาย โหติ, นาญฺญถาติ ทสฺสนตฺถํ สจฺจวิภงฺคเทสนา ปวตฺตาฯ โส จ ยถาภูตาวโพโธ วิเสสโต อินฺทฺริยสนฺนิสฺสเยนาติ อินฺทฺริยวิภงฺคเทสนาฯ อินฺทฺริยานญฺจ อินฺทฏฺโฐ ตํตํปจฺจยธมฺมภูตานํ ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ปจฺจยภาววิเสเสเนวาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคสนฺทสฺสนี ปจฺจยาการวิภงฺคเทสนาฯ ปจฺจยาการสฺส ขนฺธาทีนญฺจ อวิปรีตสภาวาวโพโธ สติปฏฺฐานาทีสุ สมฺมามนสิกาเรนาติ สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทโพชฺฌงฺคมคฺคงฺควิภงฺคเทสนาฯ

สฺวายํ สติปฏฺฐานาทีสุ สมฺมามนสิกาโร อิมาย ปฏิปตฺติยา โหตีติ ฌานอปฺปมญฺญาวิภงฺคเทสนา, สา สมฺมาปฏิปตฺติ เอตฺตเก สีเล ปติฏฺฐิตสฺส สมฺภวตีติ สิกฺขาปทวิภงฺคเทสนา, ยถาวุตฺตาย จ สมฺมาปฏิปตฺติยา อิเม อานิสํสาติ ปฏิสมฺภิทาญาณวิภงฺคเทสนา, เต จิเม ญาณวิเสสา อิเมสุ กิเลเสสุ ปหียนฺเตสุ จ สมฺภวนฺติ, นาญฺญถาติ กิเลสวิภงฺคเทสนา, เอวํ วิตฺถารโต เทสิเต ขนฺธาทิเก สงฺเขปโตปิ ชานนฺตสฺส อตฺถสิทฺธิ โหติ เอวาติ ทสฺสนตฺถํ ปริโยสาเน ธมฺมหทยวิภงฺคเทสนา ปวตฺตาติ เอวเมเตสํ อฏฺฐารสนฺนํ มหาวิภงฺคานํ เทสนากฺกมการณํ เวทิตพฺพํฯ

รูปาทีนนฺติ รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณานํฯ เวทยิตาทิสภาวตฺตาภาวาติ ยถากฺกมํ อนุภวนสญฺชานนาภิสงฺขรณาทิสภาวตฺตาภาวาฯ น หิ รูปํ เวทยิตาทิสภาวํ, เวทนาทิ วา รุปฺปนาทิสภาวํฯ ยโต รูปาทีนํ เวทนาสมวโรธเนน ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา’’ติอาทินา สงฺขิปิตฺวา ขนฺธา 06 เทเสตพฺพา สิยุํฯ รุปฺปนาทิโต อญฺญสฺสาภาวาติ รุปฺปนานุภวนาทิสภาวโต อญฺญสฺส อตีตาทิเก คเหตฺวา ราสิวเสน วตฺตพฺพสฺส สํขิตฺตสฺส สภาวสฺส อภาวาฯ น หิ เจตสิกาทิภาโว เวทนาทีนํ สภาโวฯ เหฏฺฐา คณเนสูติ ปญฺจโต เหฏฺฐา คณเนสุฯ อนิฏฺฐานนฺติ อปริโยสานํฯ รูปาทีสุ หิ กติปเย, เอกมฺปิ วา อคฺคเหตฺวา วุจฺจมานา ขนฺธวเสน เทสนา อนวเสสสงฺขตธมฺมสงฺคาหินี น สมฺภวติฯ ขนฺธสฺสาติ ราสฏฺฐสฺส ขนฺธสฺสฯ เตเนวาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ สวิภาคธมฺเมหีติ สปฺปเภทธมฺเมหิฯ

‘‘สทฺทตฺถสหิตํ ขนฺธสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตี’’ติ เอเตน ราสิสทฺทสฺส วิย ราสฏฺเฐ ขนฺธสทฺทสฺส วาจกภาเวน ปวตฺติํ ทสฺเสติ ปริยายนฺตรภาวโตฯ คุณาทีสุ ปน เกวลํ ตพฺพิสยปโยคภาเวเนว ปวตฺติ, น วาจกภาเวนาติ อาห ‘‘คุเณ…เป.… น สทฺทตฺถ’’นฺติฯ ขนฺธสทฺโทติ สีลาทิสทฺเท สนฺนิธาปิโต ขนฺธสทฺโทฯ เตเนวาห ‘‘สีลาทิคุณวิสิฏฺฐํ ราสฏฺฐํ ทีเปตี’’ติฯ เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธาย วทติฯ เอตฺถาติ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติ (ที. นิ. 3.355) เอตฺถฯ น เกวลญฺจ โส เอว, อฏฺฐกถาจริเยหิปิ เอตฺถ คุณตฺถตา อิจฺฉิตา เอวฯ ตถา หิ อฏฺฐสาลินิยํ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธติอาทีสุ คุณฏฺเฐนา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 5) วุตฺตํฯ นนุ จ เกวโลปิ ขนฺธสทฺโท ‘‘ติณฺณํ โข, มาณว, ขนฺธานํ วณฺณวาที, น โข, อาวุโส วิสาข, ตีหิ ขนฺเธหิ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโต’’ติ (ม. นิ. 1.462) จ อาทีสุ สีลาทิวาจโก ทิฏฺโฐติ? น, ตตฺถาปิ อธิการาทิวจฺเฉทกวเสเนวสฺส สีลาทีสุ ปวตฺติทสฺสนโตฯ

น ขนฺธสทฺโท ปญฺญตฺติสทฺทสฺส อตฺเถ วตฺตตีติ นิรุตฺติโวหาราทิสทฺทา วิย ปญฺญตฺติปริยาโย น โหตีติ อตฺโถฯ ทารุกฺขนฺโธติ ปญฺญตฺติ โหตีติ ตสฺส ขนฺธสทฺทสฺส ปญฺญตฺติวิเสสปฺปวตฺติตํ ทสฺเสติฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ ขนฺธสทฺโทติ ‘‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (ยม. 1.ขนฺธยมก.32) เอตฺถ วุตฺโต ขนฺธสทฺโทฯ สมุทาเย นิรุฬฺโหติ อตีตาทิเภทภินฺนสฺส ปญฺญาย อภิสํยูหเนน ราสิกเต วิญฺญาณสมูเห นิรุฬฺโหฯ ตาย เอว รุฬฺหิยา ปวตฺตตีติ ตาย สมุทาเย นิรุฬฺหตาย ตทวยเว เอกสฺมิมฺปิ วิญฺญาเณ ปวตฺตตีติฯ เอตฺถ จ ญาณสมฺปยุตฺเต นิรุฬฺโห โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน กุสลภาโว วิย ญาณวิปฺปยุตฺเต วิญฺญาณสมุทาเย นิรุฬฺโห ตเทกเทเสปิ รุฬฺหิยา ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา กิญฺจิ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สติปิ อญฺญสฺมิํ ตนฺนิมิตฺตยุตฺเต กิสฺมิญฺจิเทว วิสเย สมฺมุติยา จิรกาลตาวเสน นิมิตฺตวิรเหปิ ปวตฺติ รุฬฺหิ นาม, ยถา มหิยํ เสตีติ มหิํโส, คจฺฉนฺตีติ คาโวติ, เอวํ ขนฺธสทฺทสฺสาปิ รุฬฺหิภาโว เวทิตพฺโพฯ

ราสิโต คุณโตติ สพฺพตฺถ ภุมฺมตฺเถ วา นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ นิยเมตฺวาติ ววตฺถเปตฺวาฯ ปิณฺฑฏฺโฐติ สงฺฆาตตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปญฺเจว ขนฺธา วุตฺตา, โกฏฺฐาสฏฺเฐ จ ขนฺธฏฺเฐ นิพฺพานสฺส วเสน ฉฏฺเฐนาปิ ขนฺเธน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ขนฺธฏฺโฐ นาม ราสฏฺโฐติ ยุตฺตํฯ ‘‘เยสํ วา อตีตาทิวเสน เภโท อตฺถี’’ติอาทินา อตีตาทิวิภาคภินฺเนสุ รุปฺปนาทิสภาวธมฺเมสุ วิสุํ วิสุํ โกฏฺฐาสภาเวน คยฺหมาเนสุ ตพฺพิภาครหิตสฺส เอกสฺส นิพฺพานสฺส ราสฏฺฐตา วิย โกฏฺฐาสฏฺฐตาปิ น สมฺภวตีติ ทสฺเสติฯ เอเตน ปญฺญตฺติยาปิ ขนฺเธสุ อคฺคหเณ การณํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺสาทิเก วิย สงฺขารกฺขนฺเธ อนวโรเธตฺวา เวทนาสญฺญา วิสุํ ขนฺธภาเวน คหิตาติ? วิวาทมูลตาทิวิเสสทสฺสนตฺถํฯ คหฏฺฐานญฺหิ วิวาทการณํ กามชฺโฌสานํฯ วุตฺตญฺเจตํ ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.168, 178)ฯ ปพฺพชิตานํ ทิฏฺฐาภินิเวโสฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘เย ทิฏฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, ‘อิทเมว สจฺจ’นฺติ (สุ. นิ. 838; มหานิ. 67) จ วาทยนฺตี’’ติอาทิฯ เตสุ กามชฺโฌสานํ เวทนสฺสาเทน โหติ, ทิฏฺฐาภินิเวโส สญฺญาวิปลฺลาเสนฯ สญฺญาวิปลฺลาเสน หิ จิตฺตวิปลฺลาโส, จิตฺตวิปลฺลาเสน ทิฏฺฐิมานตณฺหาปปญฺจานํ วิปลฺลาโสติฯ ตถา เวทนานุคิทฺโธ วิปลฺลตฺถสญฺโญ จ สํสรติฯ เวทนานุคิทฺธสฺส หิ เวทนาปจฺจยา ตณฺหา สิทฺธา โหติ, ตโต จ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ อาวฏฺฏติ ภวจกฺกํฯ วิปลฺลตฺถสญฺญิสฺส จ ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติ (สุ. นิ. 880) วจนโต ทิฏฺฐิมานตณฺหาปปญฺจานํ อนุปจฺเฉทโต สํสารสฺส อนุปจฺเฉโทวฯ อิติ วิวาทการณานํ กามชฺโฌสานทิฏฺฐาภินิเวสานํ การณภาโว สํสารเหตุภาโวติ อิมสฺส วิวาทมูลตาทิวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ สงฺขารกฺขนฺเธ อนวโรเธตฺวา เวทนาสญฺญา วิสุํ ขนฺธภาเวน คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ

โอกาเสสูติ วิภชนกิริยาย ปวตฺติฏฺฐานภาวโต อตีตาทโย โอกาสาติ วุตฺตาฯ อิติสทฺเทนาติ ‘‘อุปาทายรูป’’นฺติ เอวํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตอิติสทฺเทนฯ นิทสฺสนตฺเถนาติ อุทาหรณตฺเถนฯ สพฺโพติ สกโล เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต วิภชนนโยฯ อิทญฺจ วิภชนนฺติ ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา…เป.… อุปาทายรูป’’นฺติ เอวํ วิภตฺตํ อิทญฺจ วิภชนํฯ โอฬาริกาทีสูติ โอฬาริกสุขุมหีนปณีตทูรสนฺติเกสุฯ จกฺขายตนนฺติอาทิวิภชนญฺจาติ ‘‘จกฺขายตนํ…เป.… โผฏฺฐพฺพายตนํ อิตฺถินฺทฺริยํ…เป.… กพฬีกาโร อาหาโร รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพาติ เอวํ ปวตฺตํ วิภชนญฺจฯ ยถาสมฺภวนฺติ ยถารหํฯ เอกาทสสุ โอกาเสสุ ยํ ยตฺถ วิภชนํ ยุตฺตํ, ตํ ตตฺถ โยเชตพฺพํฯ เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีสุปีติ ยถา รูปกฺขนฺเธ ยถาสมฺภวํ เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภชนํ โยเชตพฺพนฺติ วุตฺตํ, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภชนํ โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ ตาว ปุริเม โอกาสปญฺจเก สุขาทิเวทนาตฺติกวเสน วิภตฺโต, อิตรสฺมิํ กุสลตฺติกเวทนาตฺติกสมาปนฺนทุกสาสวทุกวเสนฯ

สญฺญากฺขนฺโธ ปน ปุริเม โอกาสปญฺจเก ฉผสฺสทฺวารวเสน, อิตรสฺมิํ โอฬาริกทุเก ปฏิฆสมฺผสฺสทุกวเสน เจว ยถาวุตฺตกุสลตฺติกาทิวเสน จ วิภตฺโตฯ เสเสสุ กุสลตฺติกาทิวเสเนวฯ ตถา สงฺขารกฺขนฺโธฯ ปฏิฆสมฺผสฺสทุโก ปเนตฺถ นตฺเถวฯ เจตนาย เอว เจตฺถ นิทฺเทโส สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาปฺปธานภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิ สา ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วิภชเน ปฏินิทฺเทเสฯ ตํ ปน ทฺวยนฺติ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํฯ ยญฺหิ สตฺตวิญฺญาณธาตุเทสนายํ ‘‘มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ ทฺวยํ เทสิตํ, ตํ ฉวิญฺญาณกายเทสนายํ ‘‘มโนวิญฺญาณ’’นฺเตฺวว วุจฺจตีติฯ

ปาฬินเยนาติ ขนฺธวิภงฺคปาฬินเยนฯ อญฺเญน ปกาเรนาติ ธมฺมสงฺคเห, ตทฏฺฐกถายญฺจ อาคเตน ปการนฺตเรนฯ

1. รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[2] ‘‘กิญฺจี’’ติ ปทํ ‘‘เอกจฺจ’’นฺติ อิมินา สมานตฺถนฺติ อาห ‘‘กิญฺจีติ ปการนฺตรเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทสฺสน’’นฺติฯ อุภเยนาติ ปการเภทํ อนามสิตฺวา อามสิตฺวา จ อนิยมทสฺสนวเสน ปวตฺเตน ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ ปททฺวเยนฯ อธิปฺเปตตฺถนฺติ รูปํฯ อติจฺจาติ อติกฺกมิตฺวาฯ ปวตฺติโตติ ปวตฺตนโตฯ นิยมนตฺถนฺติ นิวตฺตนตฺถํฯ

‘‘กิญฺจา’’ติ เอตฺถ กิํ-สทฺโท ปุจฺฉายํ เหตุอตฺถทีปโก, กรเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, จ-สทฺโท วจนาลงฺกาโรติ อาห ‘‘เกน การเณน วเทถา’’ติฯ ทุติยวิกปฺเป ปน วุตฺตนเยเนว การณตฺเถ ปวตฺตํ กิํ-สทฺทํ ‘‘วเทถา’’ติ กิริยาปทสมฺพนฺธเนน อุปโยควเสน ปริณาเมตฺวา วทติ ‘‘ตํ การณํ วเทถา’’ติฯ

ปุริมสนฺตานสฺส เภทนฺติ ปุริมสนฺตานสฺส วินาสํ, วินาสาปเทเสน เจตฺถ สนฺตาเน วิสทิสุปฺปาทเมว ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘วิสทิสสนฺตานุปฺปตฺติทสฺสนโต’’ติฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติ อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิ, สา ปน น ปากฏตรา, ปากฏตรา จ อิธาธิปฺเปตาฯ เตเนวาห ‘‘สีตาทิสนฺนิปาเต’’ติฯ ตถา จาห ภควา ‘‘สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.79)ฯ