[978] ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา ขนฺธาทีนํ ธาตุสมฺภวปริยาปนฺนปาตุภาว ภูมนฺตรตีสุ ธาตูสุอุปฺปาทกทานาทิกุสล กมฺมตพฺพิปากอภิญฺเญยฺยาทิอารมฺมณทุกทฺวยทิฏฺฐาทิกุสลตฺติกาทิติกปญฺจกรูปโลกิยทุกทฺวยเภทภินฺนานํ นิรวเสสโต สงฺคหิตตฺตา ทุติยวาราทีนญฺจ เอตฺถ อนุปฺปเวสโต สพฺพสามญฺเญน วุตฺโต ปฐโม สพฺพสงฺคาหิกวาโร นาม, ทุติโย อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติทสฺสนวาโร นามาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปน ‘‘กามธาตุยา กติ ขนฺธา กติ อายตนานี’’ติอาทินา (วิภ. 991) เตสํ อตฺถิตา เอว วุตฺตา, กิริยาวิเสสสฺส อปฺปโยโค ‘‘อตฺถิ ภวติ สํวิชฺชตี’’ติ สามญฺญกิริยาย วิญฺเญยฺยภาวโต, เตนายํ ‘‘สมฺภวาสมฺภวทสฺสนวาโร’’ติ วตฺตุํ ยุตฺโต, จตุตฺโถ จ อุปปตฺติกฺขเณ อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติทสฺสนวาโรติ ตตฺถ ปาตุภาวาปาตุภาววจนโตฯ

[979] ยถาปุจฺฉนฺติ ปุจฺฉานุรูปํ อวิตถพฺยากรณํ ปเรหิ กตมฺปิ สพฺพญฺญุวจนํ วิญฺญาย กตตฺตา สพฺพญฺญุพฺยากรณเมว นาม โหติ, โก ปน วาโท สพฺพญฺญุนา เอว กเตติ อธิปฺปาโยฯ

2. อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติวารวณฺณนา

[991] กามธาตุสมฺภูตานญฺจาติ อิทฺธิยา รูปธาตุคตานํ กามาวจรสตฺตานญฺจาติ อตฺโถฯ ฆานายตนาทีนํ อภาเวนาติ เอตฺถ ยทิ ตทภาเวน คนฺธายตนาทีนิ อายตนาทิกิจฺจํ น กโรนฺติ , อสญฺญสตฺเตสุ จกฺขายตนสฺส อภาเวน รูปายตนํ อายตนาทิกิจฺจํ น กเรยฺยฯ ตโต ‘‘อสญฺญสตฺตานํ เทวานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทฺวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติอาทิวจนํ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ

กามาวจราทิโอกาสา ตตฺถ อุปฺปชฺชมานสตฺตานํ, ตตฺถ ปริยาปนฺนธมฺมานํ วา อธิฏฺฐานภาเวน ‘‘ธาตู’’ติ วุจฺจนฺติ, ตถา เยสุ กามาวจราทิสตฺตนิกาเยสุ กามาวจราทิสตฺตา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ สตฺตานํ อุปฺปตฺติ เอตฺถาติ สตฺตุปฺปตฺตีติ วุจฺจมานา เต สตฺตนิกายา จ, น ปเนตฺถ อปริยาปนฺโนกาโส อปริยาปนฺนสตฺตนิกาโย จ อตฺถิ, โย ‘‘ธาตู’’ติ วุจฺเจยฺยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอกาสวเสน วา สตฺตุปฺปตฺติวเสน วา อปริยาปนฺนธาตุ นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ สตฺตุปฺปตฺติวเสนาติ อิมินา วา โอกาสสตฺตโลกทฺวยํ สห คเหตฺวา ตาทิสาย อปริยาปนฺนธาตุยา อภาวํ ทสฺเสติ, สตฺตภาเวน วา อุปฺปตฺติ สตฺตุปฺปตฺติ, สตฺตาวาสวเสน ตํตํภววเสน อุปฺปชฺชมานา อุปาทินฺนกกฺขนฺธา ตํตํปริยาปนฺนานํ สทิสาธิฏฺฐานภาเวน ธาตูติ วุจฺจนฺตีติ เอวํ อปริยาปนฺนธาตุ นตฺถีติ อตฺโถฯ

3. ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนวารวณฺณนา

[999] ภววเสน โอกาสวเสน จ ปริจฺฉินฺนาติ ตตฺถ อญฺญตฺถ จ อุปฺปชฺชมานา อุปาทินฺนกกฺขนฺธา ตํตํปริยาปนฺนา สพฺเพ ทฏฺฐพฺพาฯ

6. อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณวาโร

(1.) อุปฺปาทกกมฺมวณฺณนา

[1021] ขนฺธาทีนํ ธาตุสมฺภวาทิวเสน ปเภทํ วตฺวา เย สตฺตา ธาตุปฺปเภทวนฺโต, ยญฺจ เตสํ อุปฺปาทกกมฺมํ, โย จ ตสฺส วิปาโก, เตสํ วเสน ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย เทวา’’ติอาทิโก ฉฏฺฐวาโร อารทฺโธฯ ขนฺธาทโย เอว หิ ธาตุตฺตยภูตเทววเสน ทานาทิกมฺมวเสน ตํตํอายุปฺปมาณปริจฺฉินฺนอุปาทินฺนกกฺขนฺธวเสน จ ภินฺนาติฯ จตุโทณํ อมฺพณํ, ฉโทณนฺติ เอเกฯ

อุปฺปาทกกมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(2.) อายุปฺปมาณวณฺณนา

[1024] ตโยปิ ชนาติ ตโย ชนสมูหาติ อธิปฺปาโยฯ

[1025] อาภาติ โสภนา ปภาฯ

[1026] กญฺจนปิณฺโฑ วิย สสฺสิริกา กญฺจนปิณฺฑสสฺสิริกาฯ