[751] โอกาสฏฺเฐน สมฺปยุตฺตา ธมฺมา อารมฺมณญฺจาปิ ญาณสฺส วตฺถุฯ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาติ นเหตาทิอวิตเถกปฺปการวตฺถุวิภาวนาฯ ยถา เอกํ นเหตุ, ตถา เอกํ อญฺญมฺปีติ หิ คเหตพฺพํ อวิตถสามญฺญยุตฺตํ ญาณารมฺมณํ ยาถาวกวตฺถุฯ ยาถาวเกน วา อวิตถสามญฺเญน วตฺถุวิภาวนา ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาฯ

ทุกานุรูเปหีติ ทุกมาติกานุรูเปหีติ วทนฺติฯ โอสานทุกสฺส ปน ทุกมาติกํ อนิสฺสาย วุตฺตตฺตา ทุกภาวานุรูเปหีติ วตฺตพฺพํฯ เอวํ ติกานุรูเปหีติ เอตฺถาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ โอสานทุเก ปน อตฺโถติ ผลํ, อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ ตํ ชเนตีติ อตฺถชาปิกา, การณคตา ปญฺญาฯ ชาปิโต ชนิโต อตฺโถ เอติสฺสาติ ชาปิตตฺถา, การณปญฺญาสทิสี ผลปฺปกาสนภูตา ผลสมฺปยุตฺตา ปญฺญาฯ

10. ทสกมาติกาวณฺณนา

[760] ‘‘จตสฺโส โข อิมา, สาริปุตฺต, โยนิโยฯ กตมา…เป.… โย โข มํ, สาริปุตฺต, เอวํ ชาน’’นฺติ (ม. นิ. 1.152) วจเนน จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ วุตฺตํ, ‘‘นิรยญฺจาหํ, สาริปุตฺต, ปชานามี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.153) ปญฺจคติปริจฺเฉทกํฯ ‘‘สํยุตฺตเก อาคตานิ เตสตฺตติ ญาณานิ, สตฺตสตฺตติ ญาณานี’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ปน นิทานวคฺเค สตฺตสตฺตติ อาคตานิ จตุจตฺตารีสญฺจ, เตสตฺตติ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค สุตมยาทีนิ อาคตานิ ทิสฺสนฺติ, น สํยุตฺตเกติฯ อญฺญานิปีติ เอเตน อิธ เอกกาทิวเสน วุตฺตํ, อญฺญตฺถ จ ‘‘ปุพฺพนฺเต ญาณ’’นฺติอาทินา, พฺรหฺมชาลาทีสุ จ ‘‘ตยิทํ ตถาคโต ปชานาติ ‘อิมานิ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ เอวํ คหิตานี’ติ’’อาทินา วุตฺตํ อเนกญาณปฺปเภทํ สงฺคณฺหาติฯ ยาถาวปฏิเวธโต สยญฺจ อกมฺปิยํ ปุคฺคลญฺจ ตํสมงฺคิํ เญยฺเยสุ อธิพลํ กโรตีติ อาห ‘‘อกมฺปิยฏฺเฐน อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน จา’’ติฯ

เสฏฺฐฏฺฐานํ สพฺพญฺญุตํฯ ปฏิชานนวเสน สพฺพญฺญุตํ อภิมุขํ คจฺฉนฺติ, อฏฺฐ วา ปริสา อุปสงฺกมนฺตีติ อาสภา, พุทฺธาฯ อิทํ ปนาติ พุทฺธานํ ฐานํ สพฺพญฺญุตเมว วทติฯ ติฏฺฐมาโนวาติ อวทนฺโตปิ ติฏฺฐมาโนว ปฏิชานาติ นามาติ อตฺโถฯ อฏฺฐสุ ปริสาสุ ‘‘อภิชานามหํ, สาริปุตฺต, อเนกสตํ ขตฺติยปริสํ…เป.… ตตฺร วต มํ ภยํ วา สารชฺชํ วา โอกฺกมิสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, สาริปุตฺต, น สมนุปสฺสามี’’ติ (ม. นิ. 1.151) วจเนน ทสฺสิตอกมฺปิยญาณยุตฺโต ทสพโลหนฺติ อภีตนาทํ นทติฯ สีหนาทสุตฺเตน ขนฺธกวคฺเค อาคเตนฯ

‘‘เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 4.31) สุตฺตเสเสน สปฺปุริสูปสฺสยาทีนํ ผลสมฺปตฺติ ปวตฺติ, ปุริมสปฺปุริสูปสฺสยาทิํ อุปนิสฺสาย ปจฺฉิมสปฺปุริสูปสฺสยาทีนํ สมฺปตฺติ ปวตฺติ วา วุตฺตาติ อาทิ-สทฺเทน ตตฺถ จ จกฺก-สทฺทสฺส คหณํ เวทิตพฺพํฯ ปฏิเวธนิฏฺฐตฺตา อรหตฺตมคฺคญาณํ ปฏิเวโธติ ‘‘ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ เตน ปฏิลทฺธสฺสปิ เทสนาญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติปรสฺส พุชฺฌนมตฺเตน โหตีติ ‘‘อญฺญาสิโกณฺฑญฺญสฺส โสตาปตฺติผลกฺขเณ ปวตฺตํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ ตโต ปรํ ปน ยาว ปรินิพฺพานา เทสนาญาณปฺปวตฺติ ตสฺเสว ปวตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส ฐานนฺติ เวทิตพฺพํ, ปวตฺติตจกฺกสฺส จกฺกวตฺติโน จกฺกรตนฏฺฐานํ วิยฯ

สมาทียนฺตีติ สมาทานานิ, ตานิ ปน สมาทิยิตฺวา กตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘สมาทิยิตฺวา กตาน’’นฺติฯ กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานนฺติ เอเตน สมาทาน-สทฺทสฺส อปุพฺพตฺถาภาวํ ทสฺเสติ มุตฺตคต-สทฺเท คต-สทฺทสฺส วิยฯ

อคติคามินินฺติ นิพฺพานคามินิํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘นิพฺพานญฺจาหํ, สาริปุตฺต, ปชานามิ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติ (ม. นิ. 1.153)ฯ

หานภาคิยธมฺมนฺติ หานภาคิยสภาวํ, กามสหคตสญฺญาทิธมฺมํ วาฯ ตํ การณนฺติ ปุพฺเพว กตาภิสงฺขาราทิํฯ

‘‘อิทานี’’ติ เอตสฺส ‘‘อิมินา อนุกฺกเมน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานี’’ติ อิมินา สห โยชนา กาตพฺพาฯ กิเลสาวรณํ ตทภาวญฺจาติ กิเลสาวรณาภาวํฯ กิเลสกฺขยาธิคมสฺส หิ กิเลสาวรณํ อฏฺฐานํ, ตทภาโว ฐานํฯ

อนธิคมสฺส กิเลสาวรณํ ฐานํ, ตทภาโว อฏฺฐานนฺติฯ ตตฺถ ตทภาวคฺคหเณน คหิตํ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาย สมฺมาทิฏฺฐิยา ฐิติํ ตพฺพิปรีตาย ฐานาภาวญฺจ อธิคมสฺส ฐานํ ปสฺสนฺเตน อิมินา ญาเณน อธิคมานธิคมานํ ฐานาฏฺฐานภูเต กิเลสาวรณตทภาเว ปสฺสติ ภควาติ อิมมตฺถํ สาเธนฺโต อาห ‘‘โลกิยสมฺมาทิฏฺฐิฐิติทสฺสนโต นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิฐานาภาวทสฺสนโต จา’’ติฯ เอตฺถ จ อธิคมฏฺฐานทสฺสนเมว อธิปฺเปตํ อุปริ ภพฺพปุคฺคลวเสเนว วิปากาวรณาภาวทสฺสนาทิกสฺส วกฺขมานตฺตาฯ อิมินา ปน ญาเณน สิชฺฌนโต ปสงฺเคน อิตรมฺปิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ธาตุเวมตฺตทสฺสนโตติ ราคาทีนํ อธิมตฺตตาทิวเสน ตํสหิตานํ ธาตูนํ เวมตฺตตาทสฺสนโต, ‘‘อยํ อิมิสฺสา ธาตุยา อธิมตฺตตฺตา ราคจริโต’’ติอาทินา จริยาเหตูนํ วา, ราคาทโย เอว วา ปกติภาวโต ธาตูติ ราคาทิเวมตฺตทสฺสนโตติ อตฺโถฯ ปโยคํ อนาทิยิตฺวาติ สนฺตติมหามตฺตองฺคุลิมาลาทีนํ วิย กามราคพฺยาปาทาทิวเสน ปโยคํ อนาทิยิตฺวาฯ

(1.) เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[761] น เหตุเมวาติ เอตฺถ จ น เหตู เอวาติ อตฺโถ, พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาวเสน ปน รสฺสตฺตํ ม-กาโร จ กโต ‘‘อทุกฺขมสุขา’’ติ เอตฺถ วิยฯ อิมินาปิ นเยนาติ เอตฺถ ปุริมนเยน เหตุภาวาทิปฏิกฺเขโป, ปจฺฉิมนเยน นเหตุธมฺมาทิโกฏฺฐาสสงฺคโหติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ จุติคฺคหเณน จุติปริจฺฉินฺนาย เอกาย ชาติยา คหณํ ทฏฺฐพฺพํ, ภวคฺคหเณน นวธา วุตฺตภวสฺสฯ ตทนฺโตคธตาย ตตฺถ ตตฺถ ปริยาปนฺนตา วุตฺตาฯ อุปฺปนฺนํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวาติ ‘‘น รูปํ วิย อุปฺปนฺนา ฉวิญฺญาณวิญฺเญยฺยา’’ติ รูปโต เอเตสํ วิเสสนํ กโรติฯ

[762] กปฺปโต กปฺปํ คนฺตฺวาปิ น อุปฺปชฺชตีติ น กทาจิ ตถา อุปฺปชฺชติฯ น หิ ขีราทีนํ วิย เอเตสํ ยถาวุตฺตลกฺขณวิลกฺขณตา อตฺถีติ ทสฺเสติฯ

[763] สโมธาเนตฺวาติ โลเก วิชฺชมานํ สพฺพํ รูปํ สโมธาเนตฺวาฯ