เมนู

1. สงฺคหวารวณฺณนา

[718] เอเสว นโยติ สงฺเขเปน ทสฺเสตฺวา ตเมว นยํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมปฺปเภทสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ นิรุตฺติปฏิภานปฺปเภทา ตพฺพิสยานํ อตฺถาทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวา เวทิตพฺพาฯ

‘‘ยํ กิญฺจิ ปจฺจยสมุปฺปนฺน’’นฺติ เอเตน สจฺจเหตุธมฺมปจฺจยาการวาเรสุ อาคตานิ ทุกฺขาทีนิ คหิตานิฯ สจฺจปจฺจยาการวาเรสุ นิพฺพานํ, ปริยตฺติวาเร ภาสิตตฺโถ, อภิธมฺมภาชนีเย วิปาโก กิริยญฺจาติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตานเมว วเสน ปญฺจ อตฺถา เวทิตพฺพา, ตถา ธมฺมา จฯ

วิทหตีติ นิพฺพตฺตกเหตุอาทีนํ สาธารณํ นิพฺพจนํ, ตทตฺถํ ปน วิภาเวตุมาห ‘‘ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จา’’ติฯ เตสุ ปุริโม อตฺโถ มคฺควชฺเชสุ ทฏฺฐพฺโพฯ ภาสิตมฺปิ หิ อวโพธนวเสน อตฺถํ ปวตฺเตตีติฯ มคฺโค ปน นิพฺพานํ ปาเปตีติ ตสฺมิํ ปจฺฉิโมฯ

ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเปติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท สภาววาจโกติ กตฺวา อาห ‘‘ยา สภาวนิรุตฺตี’’ติ, อวิปรีตนิรุตฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺสา อภิลาเปติ ตสฺสา นิรุตฺติยา อวจนภูตาย ปญฺญตฺติยา อภิลาเปติ เกจิ วณฺณยนฺติฯ เอวํ สติ ปญฺญตฺติ อภิลปิตพฺพา , น วจนนฺติ อาปชฺชติ, น จ วจนโต อญฺญํ อภิลปิตพฺพํ อุจฺจาเรตพฺพํ อตฺถิ, อถาปิ ผสฺสาทิวจเนหิ โพเธตพฺพํ อภิลปิตพฺพํ สิยา, เอวํ สติ อตฺถธมฺมวชฺชํ เตหิ โพเธตพฺพํ น วิชฺชตีติ เตสํ นิรุตฺติภาโว อาปชฺชติฯ ‘‘ผสฺโสติ จ สภาวนิรุตฺติ, ผสฺสํ ผสฺสาติ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ทสฺสิโตวายมตฺโถ, น จ อวจนํ เอวํปการํ อตฺถิ, ตสฺมา วจนภูตาย เอว ตสฺสา สภาวนิรุตฺติยา อภิลาเป อุจฺจารเณติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตํ สภาวนิรุตฺติํ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ วุตฺตตฺตา นิรุตฺติสทฺทารมฺมณาย โสตวิญฺญาณวีถิยา ปรโต มโนทฺวาเร นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปวตฺตตีติ วทนฺติฯ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ จ วจนํ สทฺทํ คเหตฺวา ปจฺฉา ชานนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ เอวํ ปน อญฺญสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณ อญฺญํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณนฺติ วุตฺตนฺติ อาปชฺชติฯ ยถา ปน ทิพฺพโสตญาณํ มนุสฺสามนุสฺสาทิสทฺทปฺปเภทนิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ตํ ตํ สทฺทวิภาวกํ, เอวํ สภาวาสภาวนิรุตฺตินิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนสภาวนิรุตฺติสทฺทารมฺมณํ ตํวิภาวกญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ วุจฺจมาเน น ปาฬิวิโรโธ โหติฯ ตํ สภาวนิรุตฺติํ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ จ ปจฺจุปฺปนฺนสทฺทารมฺมณํ ปจฺจเวกฺขณํ ปวตฺตยนฺตสฺสาติ น น สกฺกา วตฺตุํฯ ตมฺปิ หิ ญาณํ สภาวนิรุตฺติํ วิภาเวนฺตํเยว ตํตํสทฺทปจฺจเวกฺขณานนฺตรํ ตํตํปเภทนิจฺฉยเหตุตฺตา นิรุตฺติํ ภินฺทนฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว อุปฺปชฺชตีติ จ ปเภทคตมฺปิ โหตีติฯ สภาวนิรุตฺตีติ มาคธภาสา อธิปฺเปตาติ ตโต อญฺญํ สกฺกฏนามาทิสทฺทํ สนฺธาย ‘‘อญฺญํ ปนา’’ติ อาหฯ พฺยญฺชนนฺติ นิปาตปทมาหฯ

กถิตํ อฏฺฐกถายํฯ โพธิมณฺฑ-สทฺโท ปฐมาภิสมฺพุทฺธฏฺฐาเน เอว ทฏฺฐพฺโพ, น ยตฺถ กตฺถจิ โพธิรุกฺขสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐาเนฯ สุวณฺณสลากนฺติ เสฏฺฐสลากํ, ธมฺมเทสนตฺถํ สลากํ คเหตฺวาติ อตฺโถ, น ปฏิสมฺภิทายํ ฐิเตน ปวาริตํ, ตสฺมา ปฏิสมฺภิทาโต อญฺเญเนว ปกาเรน ชานิตพฺพโต น สกฺกฏภาสาชานนํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อิทํ กถิตนฺติ มาคธภาสาย สภาวนิรุตฺติตาญาปนตฺถํ อิทํ อิทานิ วตฺตพฺพํ กถิตนฺติ อตฺโถฯ ฉทฺทนฺตวารณ (ชา. 1.16.97 อาทโย) -ติตฺติรชาตกาทีสุ (ชา. 1.4.73 อาทโย) ติรจฺฉาเนสุ จ มาคธภาสา อุสฺสนฺนา, น โอฏฺฏกาทิภาสา สกฺกฏํ วาฯ

ตตฺถาติ มาคธเสสภาสาสุฯ เสสา ปริวตฺตนฺติ เอกนฺเตน กาลนฺตเร อญฺญถา โหนฺติ วินสฺสนฺติ จฯ มาคธา ปน กตฺถจิ กทาจิ ปริวตฺตนฺตีปิ น สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺพถา จ ปริวตฺตติ, กปฺปวินาเสปิ ติฏฺฐติเยวาติ ‘‘อยเมเวกา น ปริวตฺตตี’’ติ อาหฯ ปปญฺโจติ จิรายนนฺติ อตฺโถฯ พุทฺธวจนเมว เจตสฺส วิสโย, เตเนว ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ คาถํ ปุจฺฉิโต จิตฺโต คหปติ ‘‘‘กิํ นุ โข เอตํ, ภนฺเต, ภควตา ภาสิต’นฺติ? ‘เอวํ คหปตี’ติฯ ‘เตน หิ, ภนฺเต, มุหุตฺตํ อาคเมถ, ยาวสฺส อตฺถํ เปกฺขามี’’’ติ (สํ. นิ. 4.347) อาหาติ วทนฺติฯ

สพฺพตฺถกญาณนฺติ อตฺถาทีสุ ญาณํฯ ตญฺหิ สพฺเพสุ เตสุ ตีสุ จตูสุปิ วา ปวตฺตตฺตา, กุสลกิริยภูตาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ธมฺมตฺถภาวโต ตีสุ เอว วา ปวตฺตตฺตา ‘‘สพฺพตฺถกญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ สาตฺถกานํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพตฺตา สพฺโพ อตฺโถ เอตสฺสาติปิ สพฺพตฺถกํ, สพฺพสฺมิํ ขิตฺตนฺติ วาฯ เสกฺเข ปวตฺตา อรหตฺตปฺปตฺติยา วิสทา โหนฺตีติ วทนฺติฯ ปุพฺพโยโค วิย ปน อรหตฺตปฺปตฺติ อรหโตปิ ปฏิสมฺภิทาวิสทตาย ปจฺจโย น น โหตีติ ปญฺจนฺนมฺปิ ยถาโยคํ เสกฺขาเสกฺขปฏิสมฺภิทาวิสทตฺตการณตา โยเชตพฺพาฯ

ปุจฺฉาย ปรโต ปวตฺตา กถาติ กตฺวา อฏฺฐกถา ‘‘ปริปุจฺฉา’’ติ วุตฺตาฯ ปฏิปตฺติํ ปูเรตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตีติ ปฏิปตฺติครุตาย ลาภํ หีเฬนฺเตน สตสหสฺสคฺฆนกมฺปิ กมฺพลํ วาสิยา โกฏฺเฏตฺวา ปริภณฺฑกรณํ มยา กตํ อาวชฺชิตฺวา ลาภครุโน ปริยตฺติธรา ธมฺมกถิกาว ภวิตุํ น มญฺญิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ เถรสฺส กงฺขุปฺปตฺติยา ปุพฺเพ อวิสทตํ ทสฺเสตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส ปญฺหวิสฺสชฺชเนน อรหตฺตปฺปตฺติยา วิสทตา ทสฺสิตาฯ ติสฺสตฺเถโร อนนฺตรํ วุตฺโต ติสฺสตฺเถโร เอวาติ วทนฺติฯ

ปเภโท นาม มคฺเคหิ อธิคตานํ ปฏิสมฺภิทานํ ปเภทคมนํฯ อธิคโม เตหิ ปฏิลาโภ, ตสฺมา โส โลกุตฺตโร, ปเภโท กามาวจโร ทฏฺฐพฺโพฯ น ปน ตถาติ ยถา อธิคมสฺส พลวปจฺจโย โหติ, น ตถา ปเภทสฺสาติ อตฺโถฯ อิทานิ ปริยตฺติยาทีนํ อธิคมสฺส พลวปจฺจยตฺตาภาวํ, ปุพฺพโยคสฺส จ พลวปจฺจยตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริยตฺติสวนปริปุจฺฉา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฏิสมฺภิทา นาม นตฺถีติ ปฏิสมฺภิทาธิคโม นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ ยํ วุตฺตํ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเม ปนา’’ติอาทิมาหฯ ปุพฺพโยคาธิคมา หิ ทฺเวปิ วิสทการณาติ ‘‘ปุพฺพโยโค ปเภทสฺส พลวปจฺจโย โหตี’’ติ วุตฺตนฺติฯ

สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สจฺจวาราทิวณฺณนา

[719] เหตุวาเร กาลตฺตเยปิ เหตุผลธมฺมา ‘‘อตฺถา’’ติ วุตฺตา, เตสญฺจ เหตุธมฺมา ‘‘ธมฺมา’’ติ, ธมฺมวาเร เวเนยฺยวเสน อตีตานญฺจ สงฺคหิตตฺตา ‘‘อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา’’ติอาทิ น วุตฺตนฺติ อตีตปจฺจุปฺปนฺนา ‘‘อตฺถา’’ติ วุตฺตา, ตํนิพฺพตฺตกา จ ‘‘ธมฺมา’’ติ อิทเมเตสํ ทฺวินฺนมฺปิ วารานํ นานตฺตํฯ

สจฺจวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[725] อวุตฺตตฺตาติ ‘‘เตสํ วิปาเก ญาณ’’นฺติ สามญฺเญน วตฺวา วิเสเสน อวุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ กิริยานํ อวิปากตฺตา ธมฺมภาโว น วุตฺโตติฯ ยทิ เอวํ วิปากา น โหนฺตีติ อตฺถภาโว จ น วตฺตพฺโพติ? น, ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตาฯ เอวญฺเจ กุสลากุสลานมฺปิ อตฺถภาโว อาปชฺชตีติฯ นปฺปฏิสิทฺโธ, วิปากสฺส ปน ปธานเหตุตาย ปากฏตฺตา ธมฺมภาโวว เตสํ วุตฺโตฯ กิริยานํ ปจฺจยตฺตา ธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เจ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตา, กมฺมผลสมฺพนฺธสฺส ปน อเหตุตฺตา ธมฺมภาโว น วุตฺโตฯ อปิจ ‘‘อยํ อิมสฺส ปจฺจโย, อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺน’’นฺติ เอวํ เภทํ อกตฺวา เกวลํ กุสลากุสเล วิปากกิริยธมฺเม จ สภาวโต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ธมฺมปฏิสมฺภิทา อตฺถปฏิสมฺภิทา จ โหตีติปิ เตสํ อตฺถธมฺมตา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ กุสลากุสลวาเรสุ จ ธมฺมปฏิสมฺภิทา กุสลากุสลานํ ปจฺจยภาวํ สตฺติวิเสสํ สนิปฺผาเทตพฺพตํ ปสฺสนฺตี นิปฺผาเทตพฺพาเปกฺขา โหตีติ ตํสมฺพนฺเธเนว ‘‘เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ วุตฺตํฯ สภาวทสฺสนมตฺตเมว ปน อตฺถปฏิสมฺภิทาย กิจฺจํ นิปฺผนฺนผลมตฺตทสฺสนโตติ ตสฺสา นิปฺผาทกานเปกฺขตฺตา วิปากวาเร ‘‘เตสํ วิปจฺจนเก ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สภาวปญฺญตฺติยาติ น สตฺตาทิปญฺญตฺติยา, อวิปรีตปญฺญตฺติยา วาฯ โขเภตฺวาติ โลมหํสชนนสาธุการทานาทีหิ โขเภตฺวาฯ