เมนู

อุเปกฺขก-สทฺทนฺโตคธาย วา อุเปกฺขาย ตสฺเสว จ อุเปกฺขก-สทฺทสฺส วิสุํ อตฺถวจนํ ‘‘ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา’’ติอาทินา, ‘‘อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหตี’’ติอาทินา จ พฺยญฺชนวิภาโคฯ สพฺพถา อญฺญาตตา นิกุชฺฌิตภาโว, เกนจิ ปกาเรน วิญฺญาเตปิ นิรวเสสปริจฺฉินฺทนาภาโว คมฺภีรภาโว

[602] อุปริภูมิปฺปตฺติยาติ อิทํ ‘‘รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติ เอตฺเถว โยเชตพฺพํฯ วิญฺญาณญฺจายตนาทีนิปิ วา อากาสานญฺจายตนาทีนํ อุปริภูมิโยติ สพฺพตฺถาปิ น น ยุชฺชติฯ

[610] วิญฺญาณญฺจายตนนิทฺเทเส ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ ตํเยว อากาสํ วิญฺญาเณน ผุฏํ มนสิ กโรติ อนนฺตํ ผรติ, เตน วุจฺจติ อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ เอตฺถ วิญฺญาเณนาติ เอตํ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, ตํเยว อากาสํ ผุฏํ วิญฺญาณํ มนสิ กโรตีติ กิร อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อยํ วา เอตสฺส อตฺโถ – ตํเยว อากาสํ ผุฏํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณญฺจายตนวิญฺญาเณน มนสิ กโรตีติฯ อยํ ปนตฺโถ ยุตฺโต – ตํเยว อากาสํ วิญฺญาเณน ผุฏํ เตน คหิตาการํ มนสิ กโรติ, เอวํ ตํ วิญฺญาณํ อนนฺตํ ผรตีติฯ ยญฺหิ อากาสํ ปฐมารุปฺปสมงฺคี วิญฺญาเณน อนนฺตํ ผรติ, ตํ ผรณาการสหิตเมว วิญฺญาณํ มนสิกโรนฺโต ทุติยารุปฺปสมงฺคี อนนฺตํ ผรตีติ วุจฺจตีติฯ

[615] ตํเยว วิญฺญาณํ อภาเวตีติ ยํ ปุพฺเพ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ มนสิ กตํ, ตํเยวาติ อตฺโถฯ ตสฺเสว หิ อารมฺมณภูตํ ปฐเมน วิย รูปนิมิตฺตํ ตติเยนารุปฺเปน อภาเวตีติฯ

นิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[623] อภิธมฺมภาชนีเย ปญฺจกนยทสฺสเน ‘‘ปญฺจ ฌานานี’’ติ จ, ‘‘ตตฺถ กตมํ ปฐมํ ฌาน’’นฺติ จ อาทินา อุทฺธฏํฯ อุทฺธฏานํเยว จตุนฺนํ ปฐมตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานานํ ทสฺสนโต, ทุติยสฺเสว วิเสสทสฺสนโต จฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[640] โลกุตฺตราปเนตฺถาติ เอเตสุ ตีสุฌาเนสุ ‘‘โลกุตฺตรา สิยา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ เอวํ โกฏฺฐาสิกา ปน มคฺคกาเล, ผลกาเล วา โลกุตฺตรภูตา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ ปริจฺฉินฺนากาสกสิณาโลกกสิณานาปานพฺรหฺมวิหารจตุตฺถานิ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺเถ สงฺคหิตานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ

พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา มคฺคํ ภาวยิํสุ, ผลํ สจฺฉิกริํสูติ, ภาเวสฺสนฺติ สจฺฉิกริสฺสนฺตีติ จ เหฏฺฐิมมคฺคผลานํ วเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กุสลโต เตรสสุ หิ จตุตฺเถสุ อยํ กถา ปวตฺตา, น จ กุสลจตุตฺเถน อรหตฺตมคฺคผลานิ ทฏฺฐุํ สกฺโกติฯ

‘‘กิริยโต เตรสนฺน’’นฺติ เอตฺถ โลกุตฺตรจตุตฺถํ กิริยํ นตฺถีติ ‘‘ทฺวาทสนฺน’’นฺติ วตฺตพฺพํ, กุสลโต วา เตรสสุ เสกฺขผลจตุตฺถํ อนฺโตคธํ กตฺวา ‘‘กิริยโต เตรสนฺน’’นฺติ อเสกฺขจตุตฺเถน สห วทตีติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพตฺถปาทกญฺเจตฺถ ขีณาสวานํ ยานิ อภิญฺญาทีนิ สนฺติ, เตสํ สพฺเพสํ ปาทกตฺตา สพฺพตฺถปาทกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ เตสํ วฏฺฏํ อตฺถีติฯ ปริจฺฉนฺนากาสกสิณจตุตฺถาทีนิ วิย วา นวตฺตพฺพตาย สพฺพตฺถปาทกสมานตฺตา สพฺพตฺถปาทกตา ทฏฺฐพฺพาฯ

มโนสงฺขารา นาม สญฺญาเวทนา, จตฺตาโรปิ วา ขนฺธาฯ นิมิตฺตํ อารพฺภาติ เอตฺถ ‘‘นิมิตฺตํ นิพฺพานญฺจา’’ติ วตฺตพฺพํฯ

‘‘อชฺฌตฺโต ธมฺโม อชฺฌตฺตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.20.28) เอตฺถ ‘‘อชฺฌตฺตา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ยถากมฺมูปคญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตตฺตา น เจโตปริยญาณํ วิย ยถากมฺมูปคญาณํ ปรสนฺตานคตเมว ชานาติ, สสนฺตานคตมฺปิ ปน อปากฏํ รูปํ ทิพฺพจกฺขุ วิย อปากฏํ กมฺมํ วิภาเวติฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน กมฺมชานนกาเล’’ติฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฌานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. อปฺปมญฺญาวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา