[490] อภิธมฺเม โลกุตฺตรจิตฺตภาชนีเยปิ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺติ…เป.… อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (ธ. ส. 337) วุตฺตตฺตา อิธาปิ อภิธมฺมภาชนีเย อภิธมฺมานุรูปํ เทสนํ กโรนฺโต ‘‘อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ อริโยปปทตํ น กโรติฯ

[493] ตสฺมิํ สมเยติ โลกิยกาเลน เอเตสํ อติเรกกิจฺจํ ทสฺเสติฯ วิรติอุปฺปาทเนน มิจฺฉาวาจาทีนิ ปุคฺคลํ ปชหาเปนฺตีติ สมฺมาทิฏฺฐาทีนิ ปญฺจ ‘‘การาปกงฺคานี’’ติ วุตฺตานิฯ สมฺมาวาจาทิกิริยา หิ วิรติ, ตญฺจ เอตานิ การาเปนฺตีติฯ วิรติวเสนาติ วิรมณกิริยาวเสน, น การาปกภาเวน กตฺตุภาเวน จาติ อตฺโถฯ อิมํ…เป.… กิจฺจาติเรกตํ ทสฺเสตุนฺติ โลกุตฺตรกฺขเณปิ อิมาเนว ปญฺจ สมฺมาวาจาทิตฺตยสฺส เอกกฺขเณ การาปกานีติ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถฯ มิจฺฉาทิฏฺฐาทิกา ทส, ตปฺปจฺจยา อกุสลา จ ทสาติ วีสติ อกุสลปกฺขิยา, สมฺมาทิฏฺฐาทิกา ทส, ตปฺปจฺจยา จ กุสลา ทสาติ วีสติ กุสลปกฺขิยา จ มหาจตฺตารีสกสุตฺเต (ม. นิ. 3.136) วุตฺตาติ ตสฺส เอตํ นามํฯ

ปุญฺญภาคิยาติ ปุญฺญโกฏฺฐาเส ภวา, ปุญฺญาภิสงฺขาเรกเทสภูตาติ อตฺโถฯ ขนฺโธปธิํ วิปจฺจติ, ตตฺถ วา วิปจฺจตีติ อุปธิเวปกฺกาฯ

ปญฺจงฺคิกมคฺคํ อุทฺทิสิตฺวา ตตฺถ เอเกกํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส ตสฺเสว สมยววตฺถานํ กตฺวา วิสฺสชฺชนํ ‘‘ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉิตฺวา ปาฏิเยกฺกํ วิสฺสชฺชน’’นฺติ วุตฺตํฯ สห ปน ปุจฺฉิตฺวา ปญฺจนฺนมฺปิ สมยววตฺถานํ กตฺวา วิสฺสชฺชเน ‘‘ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิยา ปญฺญา’’ติอาทิโก ปฏินิทฺเทโส เอกโต วิสฺสชฺชนปฏินิทฺเทสตฺตา น ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ นาม โหตีติฯ ตตฺถ ปญฺจงฺคิกวาเร เอว ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ สมฺมาทิฏฺฐาทีสุ การาปกงฺเคสุ เอเกกมุขาย ภาวนาย มคฺคุปฺปตฺติํ สนฺธาย กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วาจาทีนิ หิ ปุพฺพสุทฺธิยา สิชฺฌนฺติ, น มคฺคสฺส อุปจาเรนาติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มคฺคงฺควิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ฌานวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียํ

มาติกาวณฺณนา

[508] ฌานสฺส ปุพฺพภาคกรณียสมฺปทา ปาติโมกฺขสํวราทิฯ อสุภานุสฺสติโย โลกุตฺตรชฺฌานานิ จ อิโต พหิทฺธา นตฺถีติ สพฺพปฺปการ-คฺคหณํ กโรติ, สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภีติ (ม. นิ. 1.139; อ. นิ. 4.241) วจเนน สมณภาวกรปุพฺพภาคกรณียสมฺปทาสมฺปนฺนสฺสปิ อภาวํ ทสฺเสติฯ สิกฺขาปเทสุ นามกายาทิวเสน วุตฺเตสุ วจนานติกฺกมวเสน สิกฺขิตพฺเพสุ, อวีติกฺกมนวิรติเจตนาสงฺขาเตสุ วา สิกฺขาโกฏฺฐาเสสุ ปริปูรณวเสน สิกฺขิตพฺเพสุ สา สา ภิกฺขุสิกฺขาทิกา สิกฺขาปเทกเทสภูตา สิกฺขิตพฺพาติ อาห ‘‘สิกฺขาปเทสูติ อิทมสฺส สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปน’’นฺติฯ

สนฺโตสาทิวเสน อิตรีตรสนฺโตสํ, ตสฺส จ วณฺณวาทิตํ, อลทฺธา จ อปริตสฺสนํ, ลทฺธา จ อคธิตปริโภคนฺติ เอเต คุเณ ทสฺเสติฯ ฌานภาวนาย การโกติ ปริทีปนํ การกภาวปริทีปนํฯ อรญฺญนฺติอาทินา เสนาสนสฺส ปเภทํ, อปฺปสทฺทนฺติอาทินา นิราทีนวตํ, ปฏิสลฺลานสารุปฺปนฺติ อานิสํสํ ทีเปตีติ อาห ‘‘เสนาสนปฺปเภเท…เป.… ปริทีปน’’นฺติฯ

มาติกาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ