วิมุตฺตายตนสีเสติ ‘‘น เหว โข สตฺถา, อปิจ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสสฺสามี’’ติ เอวํ วิมุตฺติการณปธานภาเว ฐตฺวาฯ จิรกตวตฺตาทิวเสน ตํสมุฏฺฐาปโก อรูปโกฏฺฐาโส วุตฺโต, ภาวตฺถตฺตา เอว วา กตภาสิต-สทฺทา กิริยาภูตสฺส อรูปโกฏฺฐาสสฺส วาจกาติ กตฺวา อาห ‘‘กายวิญฺญตฺติํ…เป.… โกฏฺฐาส’’นฺติฯ

โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปกตา ปุริมานํ ฉนฺนํ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตริกสฺส, ปเรสํ สพฺเพสํ วา ตํตํปริยาเยน สมุฏฺฐาปนวเสน โยเชตพฺพาฯ กามโลกวฏฺฏามิสาติ ตณฺหา ตทารมฺมณา ขนฺธาติ วทนฺติ, ปญฺจกามคุณิโก จ ราโค ตทารมฺมณญฺจ กามามิสํ, ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทินา โลกคฺคหณวเสน ปวตฺโต สสฺสตุจฺเฉทสหคโต ราโค ตทารมฺมณญฺจ โลกามิสํ, โลกธมฺมา วา, วฏฺฏสฺสาทวเสน อุปฺปนฺโน สํสารชนโก ราโค ตทารมฺมณญฺจ วฏฺฏามิสํฯ มคฺคสฺส ปุพฺพภาคตฺตา ปุพฺพภาคาฯ

ปฐมนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยนยวณฺณนา

[468-469] อภิญฺเญยฺยา ธมฺมา นาม ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา, ทฺเว ธาตุโย, ติสฺโส ธาตุโย, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ, ฉ อนุตฺตริยานิ, สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ, อฏฺฐาภิภายตนานิ, นวานุปุพฺพวิหารา, ทส นิชฺชรวตฺถูนี’’ติ เอวํปเภทา ธมฺมา , ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.46) ทสฺสิตา ขนฺธาทโย จฯ วานนฺติ วินนฺธนํ ภวาทีนํ, คมนํ วา ปิยรูปสาตรูเปสุฯ

จงฺกมํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํ วิปสฺสนาสหคตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตเกนาติ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา’’ติ เอตฺตาวตาฯ โลกิยนฺติ วทนฺโต น กิลมตีติ กายวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกสฺส โลกิยตฺตา อโจทนีโยติ อตฺโถฯ อลพฺภ…เป.… ปฏิกฺขิตฺตาติ รูปาวจเร อลพฺภมานกํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปาทาย ลพฺภมานาปิ อวิตกฺกอวิจารา ปีติ ปฏิกฺขิตฺตา, ‘‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ น วุตฺโตติ อตฺโถฯ

กามาวจเร วา อลพฺภมานกํ อวิตกฺกอวิจารํ ปีติํ อุปาทาย ลพฺภมานกาว ปีติโพชฺฌงฺคภูตา ปฏิกฺขิตฺตา, อวิตกฺกอวิจาโร ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค น วุตฺโตติ อตฺโถฯ

อชฺฌตฺตวิโมกฺขนฺติ อชฺฌตฺตธมฺเม อภินิวิสิตฺวา ตโต วุฏฺฐิตมคฺโค ‘‘อชฺฌตฺตวิโมกฺโข’’ติ อิธ วุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ น วาเรตพฺโพติ วิปสฺสนาปาทเกสุ กสิณาทิฌาเนสุ สติอาทีนํ นิพฺเพธภาคิยตฺตา น ปฏิกฺขิปิตพฺโพติ อตฺโถฯ อนุทฺธรนฺตา ปน วิปสฺสนา วิย โพธิยา มคฺคสฺส อาสนฺนการณํ ฌานํ น โหติ, น จ ตถา เอกนฺติกํ การณํ, น จ วิปสฺสนากิจฺจสฺส วิย ฌานกิจฺจสฺส นิฏฺฐานํ มคฺโคติ กตฺวา น อุทฺธรนฺติฯ ตตฺถ กสิณชฺฌานคฺคหเณน ตทายตฺตานิ อารุปฺปานิปิ คหิตานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ อสุภชฺฌานานํ อวจนํ อวิตกฺกาวิจารสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

ทุติยนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยนยวณฺณนา

[470-471] ตทงฺคสมุจฺเฉทนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตํ วตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตตฺตสฺส อวจนํ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.182; วิภ. 471) อิธ ภาเวตพฺพานํ โพชฺฌงฺคานํ วุตฺตตฺตาฯ ภาวิตโพชฺฌงฺคสฺส หิ สจฺฉิกาตพฺพา ผลโพชฺฌงฺคา อภิธมฺมภาชนีเย วุตฺตาติฯ โวสฺสคฺค-สทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ โวสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตาฯ ยถาวุตฺเตนาติ ตทงฺคสมุจฺเฉทปฺปกาเรน ตนฺนินฺนภาวารมฺมณกรณปฺปกาเรน จฯ ปริณาเมนฺตํ วิปสฺสนากฺขเณ, ปริณตํ มคฺคกฺขเณฯ

ตติยนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา